Oqiw materiallari

Neyron- nerv sistemasinin’ tikarg’i birligi. Insan denesi ha’m basqada su’yek kletkalari, bulshiq et kletkalar dep kletkalari turli turden ibarat. Ha’r bir tu’rdin’ o’z aldina waziypasi bar bolip, birlik payda qiliw kishkene kletkalardi mln lap tapqan . Bir dene bo’legi elektr xabarlar beriwshi nerv kletkalari ushin tayinlandi. Bizin’ nerv sistemamiz nerv kletkalartdan ibarat. Onin’ ba’rshe filiallari menen bir nerv kletkasi neyronlari delinedi. Bul neyronlardin’ nerv sistemasinin’ juwmaqlaw du’zilisine ha’m funksional birligi esaplanadi. Bir shaxstin’ nerv sistemasinda neyronlar sani 200 mlrd 100 bahalanbaqta. Olar tiykarinan bir qiyli boladi, biraq belgili waziypalar ushiin mo’lsherlengen tu’rli uzinliqlar, forma da’rejede ko’rinedi. Ha’r bir neyrondag’I ishinde DNK dan genetic ko’rsetpeler aliwshi ha’r bir RNK molekulalari mln lap bar. Miy aq ha’ ku’lren’ zattan ibarat. Ku’lren’ zartta nerv kletkalarinin’ toplamlarinan payda boladi, aq zat bolsa nerv talshiqlarinan payda boladi. Jaqin waqitqa shekem ku’l ren’ zatta tiykarinan ju’riw ha’m jug’iriwg’a bolg’an ko’nlikpe payda qiliw mene n baylanisar edi. Ha’zirgi ku’nlerde alimlar ha’m bir nizamshiliqti aniqladi- jan’a ayaq oyin su’wretlew mu’mkin ha’m olardi u’yrenip, atqariwg’a uqipli insanlardin’ miyi aktiv bolar eken. Miy yarim sharlarinin’ waziypalari ko’rgizbeli ta’rizde to’mendegishe su’wretlew mu’mkin.⁷

Shep yarim sharlar	On’ yarim shar
Xronologik ta’rtip	1.belgili waqit
Adam atlari so’zler ha’m timsallardi eslep qaliw	2. su’wretlerdi aniq waqiyalardi eslep qaliw adamlardi ju’zlerinen taniw
Karta sizilmalardi oqiw	q.aniq ortaliqti qabil qiliw
So’zdin’ aktivligi ma’nige qarag’anda	4.sezim halatin qabil qiliw
A’lemdi kewilli, jen’il halda ko’riw	5.a’lemdi qara ren’lerde ko’riw
Tolig’insha qabil etiw	6.aniq ha’m obrazli qabil qiliw

Amerikali alimlar (R. Xayr htb) er adamlar ha’m hayallar tu’rlishe pikir ju’ritiwlerin aniqladi. Miy anatomiyasin payda etiw arqali er adamlar ko’biirek ku’l ren’ zatti, hayallar aq zatti aktivlestiriwleri ma’lim boldi. Basqasha aytqanda, du’nya qaras waqtinda ku’shli jinis hayallarg’a qarag’anda ku’l ren’ zattan 6,5 ma’rte ko’birek, suliw jinis wa’killeri bolsa aq zattan 10 ma’rte ko’birek paydalanar eken.
Jinisiy tan’law awlad qaldiriw ushin belgili bir jinis ortasindag’i basqa jinis ushin bolatug’in gu’res waqti. Bul mexanizm evolyuciyasinin’ tezlesiw processine tu’rtki bolg’an sebeplerden biri.
Jinis tan’law a’dette, ta’biyiy tan’lawda ju’z beredi. Zamanago’y eteloglardin’ pikirinshe, muxabbat tuyg’isi ha’m o’zin ozi qurban qiliw jinisiy tan’law na’tiyjesinde kelip shiqqan.
Evolyucion estetika. Eger evolyucion etika ilimiy jo’nelis atina iye bolip u’lgergen bolsa, evolyucion estetika ken’ da’rejede tarqalmag’an.
Du’nya qaras haqqinda tu’sindirme. Du’nya qaras psixik processtin’ en’ joqari da’rejesi esaplanadi. Onin’ tiykarg’i qa’siyetleri bul ha’reket ha’m tezlik. Ol reflekslik ha’m tu’rtki boliwshi qa’siyetke iye. “Mehir tu’sinik”. Insan du’nya qarasi ha’m miy rawajlaniwi ortasindag’i baylanisliq.
Adamnin’ ha’r bir psixik hallati processi, jag’dayi ha’m qa’siyetleri pu’tkil orayliq nrev sistemasinin’ aktivligi menen baylanisli. Nerv kletkasi, nerv sistemasinin’ tiykarg’i du’zilmesi neyron deyiledi. Akson- talshiqlardin’ ushi tarmaqlang’an bolip ol signallardi basqa neyron yaki bulshiq etlerge jetkeredi. Dendrit – Neyronnin’ tarmaqlang’an u’lken o’simsheleri bolip signallardi qabil qiladi. Kletkalarg’a impulis jetkeredi. Senaps aksonnin’ signal uzatiwshi bo’legi ha’m bul signaldi qabil qiliwshi Dentrittin’ tutasqan bo’legi. Senaptik araliq- akson ha’m signal qabil qiliwshi neyron ortasindag’i kishi ortaliq. Ha’r bir neyrondi belgili ra’wishte almasiw processi payda bolip beloklar sintezlenedi, nerv impulislari toplang’an halda o’tkerilip turiladi.
Neyron denesinin’ ortasha 0,01, bas miyindegi neyronlardin’ uliwma sani 100 mlrd payda etedi.
Rawajlanip kiyatirg’an miyge ta’biyat joqari da’rejede bekkemlilik ha’m na’tiyjede ko’p mug’darda artiqsha neyronlar payda qiladi. Olardin’ shama menen 70% ti balanin’ tuwiliw da’wirinde nabit boladi.
Bul process tuwilg’annan son’ ha’m o’mir dawaminda dawam ete beredi. Kletkalardin’ bunday nabit boliwinan irsiyat ta’repinen berilgen boladi. Neyron ju’da’ iyiliwshen’ , iyiliwshen’liktin’ ma’nisi sonnan ibarat nabit bolg’an nerv kletkalarinin’ waziypalari olardin’ o’z o’mirbqiylig’in saqlap qalg’an ha’m topar juwapkershiligine ju’klenedi, olardin’ o’lshemleri u’lkeygeni esabinan jog’altilg’an waziypalardin’ orni toltiriladi. Mag’liwmatlarg’a qarag’anda bas miydegi neyronlardin’ 90% ne yag’niy nabit bolmag’an sha kesellik belgileri aniq bolmay, insan salamat ko’riniwdi saqlap qalar eken yag’niy bir tiri nerv kletkasi 9 nabit bolg’an kletkanin’ orni n basiwi mu’mkin eken. Lekin nerv sistemasinin’ iyiliwshen’ligi g’arriliq waqtina shekem zeyindi tiniq halatta saqlap qaliwdin’ jalg’iz mexanizmi emes. Ta’biyattin zapasindag’i ja’ne bir joli - er jetken su’t emiziwshilerdin’ bas miyinde jan’a nerv sistemalarin payda qiliw yamasa neyrogenez waqiyasi da bar. E ger nerv sistemasi bo’linbeytu’g’in bolsa jan’a neyronlar qay jerde payda bolg’an? Olar er jetken organizmnin’ orayliq kletkalarinan payda bolg’an.
Du’niya qaras psixikanin’ en’ joqari da’rejesi bolip, tek g’ana insang’a ta’n. Sana socialliq tariyxiy sharayatta adam miynet iskerliginin’ quraliwinda til ja’rdeminde basqa adamlar menen ha’r dayim mu’na’sebette boliw na’tiyjesi. Bul ma’nide sana oyshillar aytip o’tkendey socialliq o’nim.
Sana nin’ ju’zige keliwdin’ tiykarg’i sha’rti, baylanisi til . Psixikanin’ en’ to’men da’rejesi bul sanasizliq. Sanasizliq- bul sonday psixikaliq processler ha’m waqiyalar jiyindisi. Onda insannin’ o’z ha’reketlerine juwap bermeydi, an’lamaydi. Bunda tu’s ko’riw, ayirim potologik ha’diyseler alaqlaw, gallyusiynaciya usag’anlar kiredi.
Orayliq nerv sistemasinin’ tar baylanista ekinshi baylanis dizimi yag’niy endokrin dizimi jaylasqan. Endokrin diziminin’ temir zatlari ximiyaliq garmonlardi islep shig’aradi. Bul garmonlar denenin’ bir toqimasinda islep shig’ariladi. Ha’m qan ag’imi menen basqa toqimalarg’a quyiladi ha’m olarg’a ta’sir qiladi.