Oqiw materiallari

Instinktke tiykarlang’an minez-qulq – bir tu’rge baylanisli haywanlardin’barlig’I bir qiyli bag’darlang’an tu’rge baylanisli bolg’an minez-qulq esaplanad. Instinktke tiykarlang’an minez-qulq biologiyaliq maqsetke muwapiq belgileydi ha’m bir tu’rdin’ belgili wa’kili yamasa aniq tu’rin jasap qaliw imkaniyati menen ta’miyinleydi. Haywan minez-qulqin qozg’atiwshi ha’m jo’neltiriwshi bo’lekler ta’sirinen biologiyaliq qa’siyeti turaqli bolmastan organism jasaw ta’rizinin’ aniq sharayatlari ha’m ortaliq qa’siyetlerine baylanisli o’zgerip turiwi ha’m rawajlaniwin aytip o’tiwi lazim.
Adam ha’m haywan psixikalari ortasindag’I ayirmashiliq. Shama menen XVII a’sir ortalarina shekem bolg’an da’wirde ko’pshilik insanlar ha’m haywanlar ortasinda denenin’ du’ziliwi ha’m minez- qulqinda , kelip shig’iwinda hesh qanday uliwmaliq boliw mu’mkin emesligi haqqinda piker ju’ritken edi.
1872- jili Sharliz Darvin o’zinin’ “Adam ha’m haywanlar tuyg’ilarinin’ sa’wleleniwi” kitabin basip shig’ardi. Bul kitap biologiyaliq ha’m psixologiyaliq ha’diyseler ortsinndag’I baylanisti tu’sinip jetiwge burilis jasadi. O’zinin’ bul shig’armasinda Darvin evolyuciya haywanlardin’ tek biologiyaliq rawajlaniwg’a emes, ba’lki olardin’ psixologik minez-qulqinin’ rawajlaniwinda mu’mkinligin da’liledi. Onin’ pikirinshe, haywan ha’m adam minez-qulqi ortsinda uliwmaliq ko’pshilikti payda etedi. O’zinin’ ko’z qarsinan kelip shiqqan halda, ol haywanalr ha’m adaml;ar tu’rli emocional jag’daylardin’ sirtqi ko’rinisleri u’stinen alip barilg’an gu’zetiwlerden kelip shig’ip, tiykarlap beredi. Usi da’wirden baslap insane ha’m haywanlar psixikalarinn’ payda etiw jedellik penen alip barildi. Baslang’ish da’wirde Darvinnin’ ta’siri astinda bul isler sezimler ha’m sirtqi reakciyalar u’stinde alipbarilg’an bolsa, keyin a’meliy pikerlew tarawinda jayildi.
XX a’sirde haywanlar ortsindag’I temperamentlerdin’ o’z aldina ayirmqashiliqlari izertlewshilerdi qizg’in oyatti. Son’ adam ha’m haywanlar komunikaciyasinda minez- qulqtin’ toparli formalarinda ha’m biliw mexnizmlerindegi uqsasliqlardi izlew jumislari alip barildi.
Haywan psixologiyasi minez-qulqqa tiyisli bar bolg’an, iyeleniw mu’mkin bolg’an eki usildan biri arqali na’sil ta’repinen beriliwi yamasa biliw processinde o’zlestiriw mu’mkin. Na’sillik ta’repinen o’tkerilgen belgi ha’m qa’siyetler ta’lim-ta’rbiyag’a boysinbaydi. Insandi u’yreniwde oni haywanlar menen salistiriw arqali bir qiyli anatomic ha’m fiziologik bu’rtiklerdin’ barlig’I bar ekenligi insane o’z psixologiyasi ha’m minez-qulqinda haywang’a qarag’anda jioqari rawajlaniw da’rejesine erisken. Bul jag’dayda ta’lim ta’rbiya arqali sanali basqariw bolg’an biliwdin’ na’tiyjesidir. Solay etip, insane ha’m haywanlardi salistiriw psixologik minez-qulq ta’repten izertlew balalarg’a ta’lim- ta’rbiya beiw mazmuni ha’m metodlarin tuwri ilimiy tiykarlang’an halda aniqlaw imkanin beredi.
Insandag’I uqsag’an haywanlarda da biliw qa’siyetine iye, olarg’a a’lemdi a’piwayi tuyg’ilar ko’rinisinde ko’rsetip, axborotti eslep qaliw imkanin jaratiwshi tuwma baslang’ish iskerligi bar. Barliq tiykari sezim- tuyg’ilar aqil, esitiw, ko’riw, seziw, iyis ha’m da’m biliw, teri seziwshen’ligi ha’m basqalar adam ha’m haywanlardi du’nyag’a keliwleri menen du’zilgen boladi.