Oqiw qollanba

Shash alıw hám qırqıwda isletiletuǵın ásbap -
úskeneler. 
 Shashtárezlik 
jumıslarında 
qayshılar 
úlken 
áhmiyetke iye. Sebebi jumıstıń ónimliligi qayshılarǵa baylanıslı. Qayshılar joqarı sapalı polattan 
yasaladi. Qırqıw jayınıń charxlash múyeshi qatań belgilep qóyıladı. Qayshılar qırqıw bólegi, 
háreketke soluvchi bólim, sheńber hám biriktiruvchi vintdan ibarat. Qayshılardıń hasası da 
qırqıw bólegi hám uchidan ibarat. 
Qayshılar. Qayshın tuwrı charxlashdan tısqarı biriktiruvchi vintni normada qotirish onıń 
biymálel ashılıp -jabılıwı hám úshleriniń bir-birine tolıq tiyiwin támiyinleydi. Qayshınıń úshleri 
azmaz sheńber formasında bolıp, jabılǵanda 
bir-birine tegis tegmay qalsa, shash shetlerin 
tegislewde qolaysızlıqlar tuwdıradı. 
Qayshılar eki túrge bólinedi: tegis hám 
tishsimon. Olardıń hár biri taǵı ayriqsha bir 
neshe túrlerge bólinedi. Mısalı, tegis 
qayshılar 
sheńberinde 
kishi 
barmaq 
tiraladigan qosımsha dumli, eki sheńberdiń birinde qosımsha rezinalı bolıwı múmkin.

---

10 
Tishli qayshılardan járdemshi islerdi orınlawda paydalanıladı. Shash qırqılǵannan keyin 
tegislew hám málim aralıqqa qısqarib barıwın támiyinleydi. Bunday qayshılardıń tisi bir 
táreplama yamasa eki táreplama bolıwı múmkin. 
Qayshılardı maman qánige charxlaydi. Olardıń ótkirligi jumsaq paxta bólegin qırqıw menen 
tekseriledi. Tuwrı hám bir tegis charxlangan qayshı paxta sıyımlılıqın biymálel qirqa aladı. 
Qayshılardı qapda saqlaǵan maqul. Olardı úshlerine rezina naychalar kiydirib qóyılsa, 
geypara zatqa urılǵanda sinib ketiwden qorǵaw etedi. Hól shashqa isletilingen qayshın qurǵaqlay 
látte menen artib qoyǵan maqul. vint menen bir-birine jalǵanǵan jayın hár zamande yog'lab 
yamasa vazelin jıljıtıp qoyıw maqsetke muwapıq. Shash alıwda qayshı, tiykarınan, barmaqlardıń 
birinshi buwınında jalǵanadı. vintning bası ustaga qaratılǵan bolıwı kerek. Tóbe sheńberge úlken 
barmaq, kishi sheńberge kishi barmaq kiydiriladi. 
Pákiler. Házirgi waqıtta kesiw bólegi ótkir etip charxlangan, «xavfli» dep atalǵan pákilerdiń 
bir neshe túrleri ámeldegi.
Tig'li yamasa qáwipli pákiler tig'dan hám oǵan 
biriktirilgen dásteden ibarat boladı. Isletiwge qolay 
bolıwı ushın biriktirilgen jayı biymálel háreketke keledi. 
Tig'i hár eki tárepden bir tegisde charxlangan qır hám 
qalıń bólekten ibarat. Pákiler bóleginiń charxlanishi, 
tig'ining eni hám páki uchining formasına qaray bir-
birinen parıq etedi. Tig'ining tóbesi qalıń, tómen tárepi 
keskin juqalasqanı dan kesiw bóleginiń qalıń yamasa 
juqalıǵın anıqlaw múmkin. 
Ótkir tig'li pákiler isletiw ushın qolay esaplanadı. 
Qırdıń juqalıǵı onı charxlash hám qamar úshlerin 
tuwrılawǵa qolay esaplanadı. 
Hár qanday jumıstı uddalay alıw ushın bir neshe qıylı pákilerden paydalanıw maqul. Basqı 
shashtı alıw ushın ótkir tig'li juqa pákinen paydalanǵan ábzal bolsa, saqal alıwǵa jińishkelew 
pákiler qolay. Jińishke pákiler júz terisini kemrek tirnaydi, lekin jińishke pákilerdi tez-tez 
charxlab, qırların tegislep turıw talap etiledi. 
Qawipsiz pákiler, tiykarınan, shash -saqal alıw 
ushın emes, bálki shash tegislewde hám kaltalatishda 
da isletiledi. Olar pákiniń eki janına biriktirilgen 
qosımsha nasadkalarning formasına qaray ajratıladı. 
Shash tegislewde tishli nasadkalar isletiledi, 
olardı bo'rtib shıǵıp turatuǵın qabarıqları boladı. 
Qabarıqlar shashtıń hámmesin kesmasdan bir tegisde 
kesiliwine járdem beredi. Olardıń kesiw bólegi almastırıp turıladı. Usınıń nátiyjesinde charxlash 
hám páki uchini tegislewdi talap etpeydi. Olar isletiwge qolay, teri kesiliwine jol qoymaydı, 
lekin tig'ni almastırıwda ıqtıyat bolıw kerek. Qawipsiz pákiler túrli sırtqı kórinislerde bolıwı 
múmkin. Olar, tiykarınan, plastmassadan yasaladi. Tig'ni almastırıwda qoldıń qurǵaqlay 
bolıwına itibar beriw kerek.
Pákilerdi qayrash úskenesi. Bunday úskene tig'i almastırılmaytuǵın «xavfli» pákilerdi 
qayrash ushın qollanıladı. Pákiler arnawlı ustaxonada charxlash 
úskenesinde qayralganidan keyin oǵan ısıw beriledi. Úskenelerdi 
bir-birine salıstırıwlaw ushın hár úsh xildagi úskene bolǵanı maqul. 
Jetkilikli tájiriybege iye bolmaǵan ustalar úskene xillarini onıń 
ústine tırnaqtı yurgizish arqalı anıqlap alsalar boladı.
Mayda qumli úskene ústinde tırnaqtıń izi qalmaydı, tırnaq 
azmaz qiriladi, tirnalishi da bilinedi. Iri qumli úskene maydanı 
turpayılaw bolıp, tırnaq jaqsıǵana qiriladi hám tırnaqta ız qaladı. 
Júdá topır bolıp qalǵan pákiler aldın iri, keyin orta, aqırında 
mayda qumli úskenede qayraladi. 

---

11 
Azraq topır bolǵan pákiler aldın ortasha, mayda 
qumli úskenede qayraladi.
Tek qumli mayda úskenede qayralganda, jumıstıń 
sapası joqarılaw boladı, lekin bul júdá kóp waqtın talap 
etedi. Ustalar, kóbinese, maydasınan paydalanıwadı. 
Sebebi jetkilikli tájiriybege iye bolmaǵan halda, iri 
qumli úskeneden paydalanıw páki tig'ini isten 
shıǵarıwǵa alıp keliwi múmkin. Mayda qumli úskeneden paydalanǵande, onıń maydanına suyıq 
sabın yamasa kóbik surtiladi. Sonday etilgende jumıs penentegis ketedi, qırlar jaqsı tegislenedi. 
Iri qumli úskeneden paydalanǵande, onıń maydanına mashina moyi surtilgani jaqsılaw. Úskene 
stol ústinde bekkem turıwı ushın oǵan tirgovuch ornatıladı yamasa úskenediń tiyine, yaǵnıy stol 
ústine suw menen ho'llangan jumsaq qaǵaz tósaladi. 
Pákiniń qırı tómenge qaratılǵan halda 45° múyeshka yonbostirib, úskene maydanına 
tekkizgan halda aldınǵa tárep háreketke keltiriledi. Pákin úskenege jaǵıw waqtında onıń qırı hám 
tóbe bólegi tolıq tiyip turıwı kerek. Keyin páki ekinshi tárepke aste burılıp usta tárepke tartıladı. 
Qarayotganda úskenediń maydanı mudami hól bolıp turıwın támiyinlewdi esten shıǵarmaw 
kerek. Úskene qumi qanshellilik iri bolsa, pákin sonshalıq aste basıw zárúr. Háreket baslanǵanda 
qattılaw basıp, háreket tamamlanayotganda páseytiwip baradı. 
Qayrayotganda hárekettiń sanı páki metallınıń qattılıǵı, topırlıq dárejesi, qırdıń qalıńlıǵına 
qaray hár bir tárep 20 -100 mártege shekem qayrilishi múmkin. 
Onıń ırǵaqına jetken-jetpegenligin kóz menen anıqlasa boladı. Pákiniń tig'i menen shep 
qoldıń úlken barmaǵı daǵı tırnaq ústinde páki tepasini ózine qaratǵan halda bir tegisde tartıladı. 
Eger páki tuwrı qayralgan bolsa, tig'ning uchi bir tegisde burılıp, oǵan túsken jaqtılıq birdeyde 
tovlanadi. 
Qayrash tamamlandi, biraq ele páki jumısqa shay emes, onıń qırında qumli júzege 
ishqalanganda payda bolǵan mayda qilovi boladı. Bul qilov qamarǵa jaǵıw arqalı joǵatshdadi. 
Bunday qamarlar sherimnen yamasa brezent matodan tayarlanadı. Eki táreplama, aralaspa 
qamarlar bar. Olardıń bir tárepi sherim, ekinshi tárepi brezentdan tayarlanadı. 
Ísıwdı jaqsılaw hám kemrek waqıt jumsaw ushın jańa qamardıń ústine juqa etip qarıwma 
surtiladi. Surtilgan mastika shıyshe ıdıstıń astı menen bir tegis qamar boylap ishqalab yoyiladi. 
Onıń ushın shıyshe ıdıssha ishine ıssı suw quyıladı. Keyin qamar yarım saat dawamında 
quritiladi. Keyinirek mastika, tek kerek bolǵanda surtib turıladı. Páki aldın brezent qamarda, 
keyin sherim qamarda ırǵaqına jetkiziledi. Bul jumıs penentap úskenede qayrash usılında 
atqarıladı. 
Tez-tez qayrash áqibetinde pákiniń uchida júdá juqa tıyıq payda boladı. Nátiyjede olardı 
charxlash da, isletiw de qıyınlasadı. Bul halda pákiniń uchi yemirila baslaydı. Sonday waqıtta onı 
jumsaqlaw aǵash járdeminde topırlashtirib, ya'na qayragan maqul. 
Pákiniń sapalı charxlanganini qanday anıqlaw múmkin? Tómende keń keń tarqalǵan eki 
usıldı keltiremiz. 
Birinshi usıl : pákiniń shep qoldaǵı úlken barmaǵınıń ho'llangan tırnaǵı ústine yotqizib áste 
ishqalanadi. Eger tırnaq qirilishni sezsa, ol jaǵdayda páki tig'ida mayda et hám qilovlar qalıp 
ketkenligin ańlatadı. 
Ekinshi usıl : shep qolǵa 5-7 sm alınadı. Shash tolasini 
pákiniń uchiga tekizilib shashqa puflanadi. Shash ekige bolınıp 
ketsa, sonday eken páki ótkir. 
Pákiniń uchi azmaz qayırılǵan bolıwı kerek. Sonday 
bolmasa, qırqıp alıw yamasa kesip alıwǵa sebep bolıwı 
múmkin. 
Pákiniń elektrolit járdeminde ótkirlew usılı da bar. Bul 
usıl metalldı anod járdeminde dárz ketiw nizamlıqına 
tiykarlanǵan. Bunda páki elektrolit salınǵan ıdısqa jaylastırıladı 
hám ol arqalı elektr tokı ótkeriledi. Elektrolit menen aralasǵan tok páki ushındaǵı et-qilovlarni 
yemirib, pákiniń bir tegisde ótkir bolıwına alıp keledi. 

---

12 
Sońǵı waqıtta tig'i almastırılǵan túrli forma daǵı 
pákiler ko'paymoqda. Olar topır bolıp qalǵanda, almastırıp 
qo'ya qalınadı. Bul ustaning jumısın qolay hám jeńil etedi.
Shash 
alıw mashinkalari ekige bólinedi: qol 
mashinkalari hám elektr mashinkalar. Qol mashinkalari 
odaǵı prujinaning formasına qaray uchga bólinedi: 
dóńgelek, 
taqasimon 
hám 
spiralsimon. 
Hámme 
mashinkalarning jumıs penenwaqıtı tawsılǵannan keyin, 
bólimlerge bolıp maylaw usınıs etiledi. Tazalap, 
moylangach, ol jıynap sazlanadı. Tuwrı dúzilgen 
mashinkani isletgende ol ayriqsha dawıs penenshıǵaradı. 
Hár sapar shash alıwdan aldın mashinka mikroblardan erkin etiledi.