O‘quv materialari (MA’ruzalar) 1-modul. Qadimgi turkiy til. Grafika

Jarangli undoshlar
B undoshi lab-lab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh bo‘lib, so‘z boshi, o‘rtasi, oxirida uchraydi: bu, yabğu (amir), sab (so‘z). O‘rxun-yenisey manbalarida tanglay uyg‘unligiga asosan qattiq va yumshoq aytiluvchi so‘zlarda alohida-alohida belgilar bilan berilgan. Uyg‘ur yozuvida maxsus harf, arab yozuvidagi manbalarda be ب orqali ifodalangan. Qadimgi b hozirda ba’zi so‘zlarning boshida m ga aylangan: buŋ– muŋ (qayg‘u). Bu jarayon qadimgi turkiy til davridan ilgariroq boshlangan, chunki qadimgi yodnomalarda ikki fonema paralel ishlatiladi: bän - män (men). Qadimgi b bugungi kunda ko‘p so‘zlar o‘rtasi va oxirida v ga aylangan: sub – suv, ab – ov, qaba - qama.
V undoshi faqat X asrga oid uyg‘ur yodnomalarida bor. Mazkur jarangli tovush so‘z o‘rtasi va oxirida o‘rxun yodnomalaridagi b o‘rnida uchraydi: sav “so‘z” (Oltun yorug‘) –äv “uy” (Turfon matnlari). Uyg‘ur yozuvida maxsus belgi bilan, arab yozuvida vovو orqali beriladi. Mahmud Koshg‘ariyning yozishicha, turkiy xalqlarda vundoshining talaffuzi ikki xil bo‘lgan. O‘g‘uzlar uni lab-lab, boshqa turk qabilalari lab-tish tarzida talaffuz qilishgan⁷.
Ğ undoshi undoshi o‘rxun-yenisey hamda uyg‘ur yozuvlarida maxsus harflar, arab yozuvidagi manbalarda g‘ayn غ bilan berilgan. Bu jarangli, chuqur til orqa, sirg‘aluvchi tovush sonor, jarangli, jarangsiz undoshlar hamda orqa qator unlilar bilan yonma-yon keladi: qağan “xoqon” (KT), yadağ “yayov” (To‘n), sïğta “yig‘la” (Oltun yorug‘), oğuz bodun “o‘g‘uz xalqi” (To‘n).
G o‘rxun-yenisey hamda uyg‘ur yozuvlarida maxsus harflar, arab yozuvidagi manbalarda gof گ orqali berilgan. Bu jarangli, sayoz til orqa, sirg‘aluvchi tovush sonor, jarangli, jarangsiz undoshlar hamda orqa qator unlilar bilan birga keladi. Qadimgi turkiy tilda yumshoq talaffuz qilinuvchi so‘zlarning o‘rtasi va oxirida ifodalanadi: ögüz “dayo” (To‘n), körüg “kuzatuvchi” (To‘n), ülüg “hissa, qism” (To‘n), bögü “dono, oqil” (KT).