O’quv materiallari a ma’ruzalar mavzulari bo`yicha reja, tayanch so`z va iboralar, asosiy matn

Menejment samaradorligining iqtisodiy ko`rsatkichlari tizimi.
“Ko`rsatkich” – bu biror narsaning rivoji, o`zgarishini bildiruvchi belgi yoki narsa. Ko`rsatkichlar mutlaq yoki nisbiy ko`rinishlarda bo`lishi mumkin. Mutlaq ko`rsatkichlar aniq sharoitda sodir bo`lgan voqea va hodisaning miqdorini, hajmini, qiymatini ifodalaydi. Nisbiy ko`rsatkichlar esa biror mezonning intensivlik darajasini tavsiflaydi.
Ishlab chiqarish va boshqarish samaradorligining mezoni sifatida umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar qo`llaniladi. Ular oxirgi natijalarni xarakterlaydi va xususiy ko`rsatkichlar resurslarning aniq turlari – mehnat, asosiy fondlar, investitsiyalar uchun qo`llaniladi. Foyda va rentabellik ko`rsatkichlari, faoliyatning oxirgi natijalari boshqarish samaradorligiga muvofiqligini ancha to`liq xarakterlaydi.
Ko`rsatkich tushunchasi baholanayotgan predmetning, ob’yektning qandaydir xususiyatlarini, jihatlarini, tomonlarini tavsiflaydi. Boshqaruv samaradorligini belgilaydigan ko`rsatkichlarni uch guruhga bo`lish mumkin:

• Texnikaviy ko`rsatkichlar.

  
  

• Tashkiliy ko`rsatkichlar.

  
  

• Ijtimoiy ko`rsatkichlar.

  
  

Menejment samaradorligi o`z tabiati bilan murakkab jarayon. Uni faqat bitta yoki ikkita ko`rsatkich bilan ifodalab bo`lmaydi. Buning uchun ko`rsatkichlar tizimi zarur. Bu tizimni ikkita yirik guruhga bo`lish mumkin.

• 
  
  Boshqarish tizimi faoliyatini tavsiflovchi miqdoriy ko`rsatkichlar:
  

  1. boshqaruvdagi jonli mehnatning tejalishini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;

     
     

  2. boshqaruv uchun sarflangan moliyaviy resurslarning tejalishini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;

     
     

  3. boshqarish uchun sarflanadigan vaqtni tejalishini ifodalovchi ko`rsatkichlar.

     
     
• 
  
  Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligini tavsiflovchi sifat ko`rsatkichlari:
  

  1. boshqarishning ilmiy-texnik darajasini ifodalovchi ko`rsatkichlar;

     
     

  2. boshqaruv apparati xodimlarining malaka darajasini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;

     
     

  3. qabul qilingan qarorlar samaradorligini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;

     
     

  4. boshqaruv jarayonidagi axborotlarning ishonchliligi va to`liqligini ifodalovchi ko`rsatkichlar;

     
     

  5. boshqarish madaniyatini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;

     
     

  6. kommunikatsiyaning samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar;

     
     

  7. boshqaruv apparatidagi mehnat sharoitini tavsiflovchi ko`rsatkichlar va hokazo.

     
     

Shunday qilib, boshqaruv samaradorligiga baho berish uchun juda ko`p turli-tuman miqdoriy va sifat ko`rsatkichlari qo`llaniladi. Har bir ko`rsatkichni quyidagi tarzda taqqoslash kerak:

1. biror davr haqiqiy ko`rsatkichlarini rejadagi, haqiqatdagi ko`rsatkichlar bilan;

   
   

2. joriy davr haqiqiy ko`rsatkichlarini o`tgan davrlar ko`rsatkichlari bilan;

   
   

3. bir korxona haqiqiy ko`rsatkichlarini boshqa korxona haqiqiy ko`rsatkichlari bilan.

   
   

Shundagina iqtisodiy tahlil ham makon, ham zamon nuqtai nazaridan amalga oshirilgan bo`ladi.

Boshqaruv mehnati samaradorligi (bir yil hisobida) quyidagicha hisoblanadi:

Bunda: - boshqaruv samaradorligi indeksi;

va - bazis va joriy davrlarda erishilgan samara (yalpi yoki tovar mahsuloti);
- - bazis va joriy davrlardagi boshqaruv xarajatlari.
Yillik boshqaruv xarajatlari quyidagi xarajatlarni o`z ichiga oladi:

• muhandis-texnik xodimlar va xizmatchilar ish haqi;

  
  

• material uchun xarajatlar;

  
  

• EHM va orgtexnikani ekspluatatsiyasi uchun sarflangan xarajatlar;

  
  

• qo`shimcha va bir yo`la qilinadigan xarajatlar (boshqaruv texnikasi va uskunalarini sotib olish, tashkiliy loyihalarni moliyalashtirish va h.k.z).

  
  

Ishlab chiqarishni boshqarish uchun sarflanadigan yillik umumiy sarf ( ) quyidagicha aniqlanadi:

Bunda:
- boshqarish uchun sarflangan bir asosga keltirilgan xarajatlar;
- yillik joriy xarajatlar;
- samaradorlikning normativ koeffitsienti (0,15);
- bir yo`la xarajatlar.
Yillik joriy xarajatlar quyidagicha hisoblanadi:

Bunda: - boshqaruv xodimlarining ish haqi uchun sarflar;

- boshqarish uchun zarur bo`lgan materiallarga sarflangan xarajatlar;
- qo`shimcha va turli xarajatlar koeffitsienti.
Qo`shimcha xarajatlar: xizmat safarlari; transportni moliyalash; ixtiro va ratsionalizatorlik takliflarini tadbiq qilishga ajratilgan sarflar; mehnatni himoya qilish kabi xarajatlardan tashkil topadi.
Bir yo`la xarajatlar quyidagi formula orqali hisoblanadi:

Bunda: - boshqaruv texnikalarini sotib olish uchun xarajatlar;

boshqaruvni takomillashtirish uchun bajarilgan ilmiy ishlanmalar, loyihalar uchun xarajatlar.
Boshqaruv tizimi samaradorligini tavsiflash uchun umumlashtiruvchi ko`rsatkich va bir guruh xususiy ko`rsatkichlar qo`llaniladi. Umumlashtiruvchi ko`rsatkich quyidagicha hisoblanadi:

Bunda: - boshqaruv tizimi samaradorligi;

- yillik boshqaruv xarajatlari;
- asosiy ishlab chiqarish fondlari (aktiv);
- aylanma fondlar;
va - ishlab chiqarishni kooperativlashtirish va kontsentratsiyalash darajalari.

Bunda: - kooperativlashtirish koeffitsienti;

- mazkur korxona mahsuloti qiymatidagi kooperativlashgan yarim fabrikatlar salmog’i;
- taqqoslanayotgan (taqqoslash bazasi qabul qilingan) korxonaning umumiy tannarxidagi kooperativlashgan mahsulot salmog’i.

Bunda: - kontsentratsiyalash darajasi; - mazkur korxonaning asosiy fondlari qiymati; - taqqoslash bazasi qilib shartli qabul qilingan korxonaning asosiy fondlari qiymati.

Yuqorida ta`kidlaganimizdek, boshqarilayotgan ob’yekt, ya`ni korxona ishlab chiqarish samaradorligi korxona sof mahsulotiga asoslanib hisoblangan mehnat unumdorligi darajasi bilan ifodalanadi, ya`ni

Bunda: - ishlab chiqarish samaradorligi; - korxonaning sof mahsuloti; - korxonada band bo`lgan xodimlarning o`rtacha soni.

Boshqarish tizimi samaradorligi ko`rsatkichi quyidagi bog’lanishda o`z aksini topadi:
Shunday qilib, K_bts qancha kichik bo`lsa, boshqarish tizimi samaradorligi shuncha yuqori bo`ladi, chunki, boshqarish uchun xarajat darajasi kam bo`lib, mehnat unumdorligi yuqori bo`lsa, ishlab chiqarish shuncha tejamli va maqsadga muvofiq boshqarilgan bo`ladi.