O’quv materiallari a ma’ruzalar mavzulari bo`yicha reja, tayanch so`z va iboralar, asosiy matn

Menejerning yetakchidan farqi

Menejer	Yetakchi
Buyruq beradi	Ilhomlantiradi
Boshqalarning maqsadlari va ko‘rsatmalari bo‘yicha ishlaydi	SHaxsiy maqsadlari bo‘yicha ishlaydi
Harakatlarning asosida hisob-kitob, reja yotadi	Harakatlarning asosida ko‘ra bilish, intuitsiya yotadi
Tizimga, tashkilotga suyanadi	Odamlarga suyanadi
Dalil isbotlardan foydalanadi	Hissiyotdan foydalanadi
Nazorat qiladi	Ishonadi
Ishontiradi	CHaqiradi, da’vat qiladi
Ko‘proq qat’iy, vertikal aloqalar, munosabatlar va tuzilmadan foydalanadi	Ko‘proq yumshoq aloqalar va munosabatlardan foydalanadi
Harakatni qo‘llab-quvvatlaydi	Harakatga impulьs beradi
Kasb egasi	G‘ayratli
Qarorlarni qabul qiladi	Qarorlarni amalga oshiradi
Ishni to‘g‘ri qiladi	To‘g‘ri ishni qiladi
Hurmatli	Sevimli

Yetakchilik qilish – ma’lum maqsadlarga etish uchun birgalikda boshqaruv qarorlarini amalga oshirishda o‘z ortidan jalb qilishga mo‘ljallangan odamlar guruhiga ta’sir o‘tkazuvchi jarayon. Agar o‘lchov sifatida yetakchilik qiluvchi rahbarning bajaradigan roli olinsa, E.De Bone belgilaganidek, ularning shakli (turi) quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi (15-jadval):
15-jadval
Yetakchilik turlari

Yetakchilik turlari	Izoh
O‘z ketidan ergashtiruvchilar	Bu eng ko‘p uchrovchi tur. Bularga mustaqil ravishda qarorlarni qabul qilishni xush ko‘ruvchi shaxslar kiradi. Yetakchilik qilish – ularning tabiiy sharoiti. Ular tug‘ma yetakchilik qilish xususiyatlariga ega.
Guruh tashkilotchilari	Ularning ajralib turuvchi belgisi o‘zlarining izdoshlarining psixologiyasini bilishidir.
Ijro qiluvchilar	Yetakchilik qiluvchilarning eng ratsional turi. Ularni shijoatkor faoliyat, maqsadga intiluvchanlik, to‘siqlarni engib o‘tish, jipslashgan jamoani tuzish qobiliyati ajratib turadi.
Diplomatlar	Xodimlar bilan osonlikcha til topishib ketadi, o‘z fikrini himoya qila oladi. O‘zaro muloqotlarni ishlatadi va juz’iy masalalarni har bir shaxsga muvofiqlashtirib echadi.
G‘oyalar generatori	YAngi masalalarga yo‘naltirilganligi, ilg‘or fikrlarni amalga oshirishga yordamlashishi, ichki sezgirlik, bilimlarni sintez qilish, o‘zini tanqid qila bilishi bilan ajralib turadi.
G‘oyalar sotuvchisi	Ishbilarmonlar, o‘zlarining hamda begonalarning his tuyg‘ularini nazorat qilish qobiliyatiga egadirlar.
Sintezatorlar	Juda katta hajmdagi ma’lumotdan eng kerakligini ajrata biladilar, bu ularga noan’anaviy yo‘llardan foydalanishga imkon beradi.
Tushuntiruvchilar	Izdoshlarga eng murakkab sharoitlarni ham tushuntirib bera oladilar.
Reaktorlar	Aktiv va tushungan holda boshqalarning g‘oyalariga tanqidiy fikr bildiradilar, bu ularni o‘zining izdoshlari qilishga imkon beradi.
Kommunikatorlar	YUqori darajada o‘z ishini bilishi va boshqalarga quloq sola bilishligi bilan ajralib turadi.
Tadqiqotchilar	Ma’lumotlarni qabul qilib olishlari va qayta ishlashlari, dalillarni taqqoslashlari va tahlil qilib, tajribalar o‘tkazishlari mumkin.
Izquvarlar	Mustaqil, ya’ni avtonom ravishda harakat qilish qobiliyatiga egadirlar.
Ma’lumotlarni saqlovchilar	Ma’lumotlarni yig‘ishni, ularni qaerdan topish va foydalanishni biladilar.
Tashkilotchilar	Ishlab chiqarishni amaliy tashkil qilishi va xodimlarni boshqarish qobiliyatiga ega rahbarlar.

Yetakchilik qilishning an’anaviy konsepsiyalari. Tarixan yetakchilik sifatlari nazariyasi eng dastlabkisidir. Tadqiqotchilar, yetakchilar ma’lum sifatlar yig‘indisiga ega deb hisoblaganlar, bu ularni oddiy odamlardan ajratib turgan. SHuning uchun yetakchilarning sifatlarini ajratib olishga harakat qilishgan.
Ralf Stogdill yetakchilik sifatlarini tabaqalashtirdi. Natijada, besh xususiyatni ajratib oldi:

• Aql yoki intellektual qobiliyat.

  
  

• O‘zining istisnoligini his qilishi.

  
  

• O‘ziga ishonch.

  
  

• Faollik va shijoatkorlik.

  
  

• Ishni bilishi.

  
  

Uoren Benins yetakchilikning to‘rt guruhini aniqladi:

• Diqqat-e’tiborni boshqarish;

  
  

• Mohiyatni boshqarish;

  
  

• Ishonchni boshqarish;

  
  

• O‘zini boshqarish.

  
  

U yetakchilarga tashkilotda xodimlarni o‘zlarining ahamiyati, umumiy ishning bir qismi ekanliklarini sezish muhitini yaratish uchun o‘zlarining hokimlik vakolatlarini baham ko‘rish.

Keyingi o‘rganishlar quyidagi yetakchilik sifatlarining to‘rt guruhini ajratishga olib keldi.

• Fiziologik (bo‘y, vazn, yig‘indi yoki tana, tashqi ko‘rinish, harakatlarning shijoatkorligi, sihat-salomatligining ahvoli).

  
  

• Inson xarakteri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan psixologik sifatlar. Keyingi tadqiqotlarda o‘zining tasdig‘ini topmagan bir talay shunday sifatlar ro‘yxati ajratib olingan edi.

  
  

• Aqliy sifatlar. Tadqiqotlar tasdiqladiki, ularning darajasi yetakchilarga nisbatan ancha yuqori (bu qarorlarni qabul qilish bilimiga bog‘liq).

  
  

• SHaxsiy ishbilarmonlik sifatlari. Bu o‘lchov uchun murakkab hisoblanadi. Yetakchi o‘zi funksiyalarini bajarishdagi ko‘nikma va bilimlari bilan xarakterlanadi.