O`quv-uslubiy majmua (I kurs talabalari uchun mo`ljallangan) Navoiy -2021

11-mavzu: Alisher Navoiy ma`naviy olami va yangi davr o`zbek millati ma`naviy qiyofasining shakllanishi
Reja:
1.Turkiy she’riyat va Alisher Navoiy ijodi.
2.Navoiyning ijodiy takomil jarayoni.
3.«Xamsa» ma’naviyati. «Xamsa» dostonlarining zohiriy ma’nolari va botiniy mohiyatlari.
4. Navoiy asarlarida o`zlik masalasi.


Tayanch so`z va iboralar:
3.Navoiy ijodi va milliy ma’naviyat. SHu o‘rinda Alisher Navoiy ijodining milliy ma’naviyatimizda tutgan ahamiyati haqida alohida to‘xtalish zarur. Biz Alisher Navoiyni nafaqat mumtoz o‘zbek adabiyoti asoschisi, daho shoir, mashhur davlat arbobi, ta’lim va san’at homiysi sifatida, shuningdek milliy ma’naviyatimiz tarixida butun bir davrni tashkil etgan qomusiy mutafakkir sifatida ham anglab olishimiz zarur.
«Alisher Navoiy va o‘zbek ma’naviyati» masalasi bir necha yo‘nalishlardan, mavzulardan iborat juda katta masaladir. Zero, shoir o‘z faoliyati va ijodida, birinchidan, eski o‘zbek milliy ongi va milliy g‘oyasi shakllanishiga xizmat qilgan. YA’ni eng avvalo o‘zining badiiy ijodida, har qanday siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy (maktablar, madrasalar qurish, san’atkorlarga, olimlarga, adiblarga, ulamolarga homiylik qilish) faoliyatida, turkiy (eski o‘zbek) tilda ijod qilishni alohida rag‘batlantirishda va boshqa barcha masalalarda yangi shakllanayotgan elat, uning adabiy tili va milliy davlatchiligi manfaatlaridan kelib chiqib ish tutgan. Ikkinchidan, eski o‘zbek adabiy tili me’yorlari va mezonlari tartibga keltirilishida hal qiluvchi rol uynagan. Uchinchidan, milliy-badiiy tafakkurni jahon badiiy tafakkurining eng yuksak cho‘qqilariga ko‘tara olgan.
Navoiygacha turkiy tildagi adabiyot go‘zal va nozik his-tuyg‘ularni, lirik hissiyotni ifodalashda (Sakkokiy, Lutfiy, Haydar Xorazmiy) yoxud voqealarni lirik-epik tasvirlashda (xalq baxshilari) ancha yutuqlarga erishgan, yuksak mahoratga ko‘tarilgan bo‘lsa-da, olamshumul badiiy-falsafiy universallik va qomusiylik (o‘z davridagi falsafiy-axloqiy, estetik, diniy-ruhoniy, dunyoviy-ma’naviy ideallar mujassamligi) ahamiyatini kasb etmagan edi. Faqat Alisher Navoiy ijodida biz shunday universal qomusiylikni ko‘ramiz. Navoiy ijodida tasavvufning sirli jilolari va teranliklari, hamsachilikning falsafiy mulohazalari, ziddiyatlari, epik badiiy kengliklari, serqirraligi va qudrati, g‘azalning nozik maftunkor obrazliligi, musiqiyligi va majoziyligi birday o‘z ifodasini topdi.
Alisher Navoiy asarlarini o‘rganishdan maqsad estetik, badiiy ehtiyojlarimizni qondirish, zavq olish, bilimlarimiz va dunyoqarashimizni boyitish, aqlimizni charxlash, didimizni yuksaltirishgina emas, ayni paytda o‘zligimizni tarixning yangi bosqichida qayta anglash, kelajak yo‘lida o‘z ma’naviy manbalarimiz, tarixiy ildizlarimizdan ko‘proq oziqlanish, kuch to‘plash, dunyoqarash va e’tiqodning dolzarb masalalariga munosabatlarimizni aniqroq belgilab olishda qo‘shimcha dalillar topishdir. Ushbudan Alisher Navoiy asarlari bugun ham biz uchun qay darajada zamonaviylik va dolzarblik kasb etishi kelib chiqadi.
Alisher Navoiy ijodiga bir tomonlama va tor yondashib bo‘lmaydi. Afsuski, sovet davrida bu dohiyona ijod sun’iy ravishda «dahriylashtirildi», bir tomonlama tahlil etildi. Bugun esa biz yana xuddi shunday bir tomonlama yondashuvga moyillikni ayrim hollarda kuzatmokdamiz: endi u sun’iy ravishda diniy ta’limotning badiiy «sharhiga», tasavvuf g‘oyalarining badiiy ifodasiga «aylantirilmoqda». Ammo badiiy asar mazmuni faqat g‘oyaviy-e’tiqodiy masalalar chegarasida, qolipida qolib ketmaydi. To‘g‘ri, Alisher Navoiy asarlari tasavvuf mafkurasi talablarida bitilgan. Ammo adabiyot diniy yoki siyosiy mafkuraning ko‘zgusi, ro‘yobga chiqarish vositasi emas. U din kabi, ijtimoiy ongning mustaqil shaklidir. Navoiy ijodiga birinchi galda badiiy-estetik nuqtai nazardan yondashish kerak. Qolaversa, Alisher Navoiy ijodini qanday baholash, munosabatimizni aniqlash hattoki tor ilmiy-falsafiy va adabiyotshunoslik muammosi emas. Bugungi kunda u milliy identlik, milliy o‘zlikni anglash, ona tilimizni saqlab qolish va rivojlantirish, milliy g‘oya, ma’naviy taraqqiyotimizning kelajak yo‘li qanday bo‘lishi lozimligi va h. k. muammolarni anglash bilan bog‘liq ijtimoiy - siyosiy masala hamdir.
O‘sha davr ma’naviyatini miniatyura san’atisiz to‘liq tasavvur etib bo‘lmaydi. Kamoliddin Behzod va boshqa rassomlarning rang-tasvirda ishlagan kitob miniatyuralari umuminsoniy qadriyatlarga, jahon san’atining durdonalariga aylandi. Behzod asarlari Matiss ijodiga va u orqali XX asr Evropa rang tasvirining ba’zi modernistik oqimlariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Behzod asrlar o‘tib, bizning zamonamizda xaqqoniy ravishda SHarqning eng buyuq daho rassomi deb e’tirof etilmoqda. Uning asarlari vaqt sinoviga bardosh berdi va ularning qiymati yanada oshdi.
Behzod maktabidan keyinchalik Buxoro va Samarqandda o‘zlari ham maktab yaratgan ikki atoqli rassom – Mahmud Muzahhib va Muhammad Murodlar etishib chiqdi. O‘sha davrdagi ma’naviy muhitni, ma’naviy tarbiyani tasavvur qilish uchun Alisher Navoiyning Said Hasan Ardasher va Pahlavon Muhammad hayotlariga bag‘ishlangan asarlarini, “Mahbubul qulub” va“Majolisun nafois”ini o‘qish lozim. «Majolisun nafois»ning beshinchi majlisini Navoiy amirlar, yuksak amaldorlar o‘g‘illaridan she’r yozganlarini sanab, ular ijodidan namunalar keltiradi. Bu saroy a’yonlari, martabali amaldorlarning ta’lim-tarbiyaga, ma’naviyatga munosabatidan va jamiyatda hukm surgan ma’naviy muhitdan bilvosita dalolatdir.
Buyuk o‘zbek shoiri Zahiriddin Bobur ham temuriy shahzodalardan. Bobur yangi sulolaga asos soldi. Afsuski, bu sulola Kobul va Hindistonda hukmronlik qildi. Boburiylar ilm-fan, adabiyot va san’at shaydolari, homiylari bo‘lib, ko‘pchiligi ijod bilan shug‘ullangan. Boburiylar bilan bog‘liq xorijda rivojlangan o‘zbek madaniyati va ma’naviyati hali etarli darajada o‘rganilgan emas, o‘z tadqiqotchilarini kutib turibdi (Boburiylar va ular saroyida xizmat qilgan yurtdoshlarimizning, ular avlodlarining turkiy (eski o‘zbek) va fors-tojik tilida ijod qilgan shoiru adiblar, tarixchilar, faylasuf va mutasavvuflar ijodini biz milliy madaniy merosimizning xorijda yaratilgan uzviy bo‘lagi deb qarasak mantiqda zid bulmaydi).
Nafaqat xonlar va hokimlar saroylarida mushoiralar, san’at va musiqa nazariyasidan, ilmning boshqa sohalaridan bahslar o‘tkazilar, shuningdek sayil kunlari jamoat joylarida mushoiralar, san’atkorlarning chiqishlari, askiyabozlar, dorbozlar tomoshalari, polvonlar, chavgonchilar musobaqalari uyushtirilar edi. Jamiyatning nufuzli kishilari tashkil qiladigan bazmlar va mehmondorchiliklarda san’atkorlar, shoirlar, baxshilar ishtirok etishi urfga aylangan edi. Jamiyatning ma’naviy-madaniy saviyasi, ma’naviy estetik ehtiyojlari baland edi.
Ammo biror tarixiy davrni va xech bir tarixiy shaxsni, agar u daholar dahosi bo‘lsa – da, ideallashtirmaslik keraq SHu jumladan Temur va temuriylarni, ularning davrini ham. Temur va temuriylarga adolat bilan bir qatorda — fotihlik (Temurga), qattiqqo‘lliq qaxr-g‘azab, toj-taxt talashish yo‘lida hech narsadan tap tortmaslik ham xos edi. Vaziyat taqozo etsa, ular na o‘zlarini, na og‘a-inilarini, na boshqalarni ayaganlar. Bilimning ko‘p sohasida otasidan kam bo‘lmagan Abdullatifning Ulug‘bekni, yuksak ma’rifatli Husayn Boyqaroning o‘z nabirasi Mo‘min Mirzoni qatl ettirishlarini va taxt uchun og‘a-inilar o‘rtasida sodir etilgan xunrezliklarni ularga baho berayotganda aslo unutmaslik kerak.
Lekin ayni paytda tarixiy shaxslarga baho berayotganda, bugungi kun me’yorlaridan emas, o‘sha zamon me’yorlaridan kelib chiqish lozim. U o‘zidan avvalgi davrga nisbatan qanday ilg‘or yangiliklarni joriy qildi, taraqqiyotga, adolatga, inson kamolotiga nechuk hissa qo‘shdi, qanday shart-sharoit yaratdi, uning faoliyati oqibatda jamiyat zavoliga xizmat qildimi, yo kamoliga — mana, tarixiy shaxsni baholashda qo‘llaniladigan mezon. Temuriylar davrida saroylardan, poytaxt va yirik markazlardan chetda avom xalq o‘rtasida xurofot keng tarqalgan, ma’rifat ancha past, ayrim doiralarda mutaassiblik kuchli edi. Iqtisodiy o‘sish, ishlab chiqarish vositalarining takomillashishi juda-juda sust edi. Bu sohada jamiyat an’anaviylik kasb etgan, sifat jihatdan uning yangi bosqichga ko‘tarilish imkoniyatlari juda pasayib ketgan, kapitalning to‘planishi, konsentratsiyasi, hunarmandchilikning oilaviy doiradan chetga chiqib Evropadagidek manufakturalar vujudga kelishi ro‘y bermagan edi.
Ma’naviy xayotda esa dinning ta’siri, aniqrog‘i, diniy mutaassiblikning ta’siri yildan yil oshib boraverdi. Ilm-fandagi nazariy yutuqlar, izlanishlar iqtisodiy zarurat bilan tutashmadi, texnik ijodkorlikka, ishlab chiqarish vositalarini takomillashtirishga, mashina va mexanizmlar yaratishga qarab yo‘naltirilmadi.
SHu sababdan jamiyat taraqqiyoti ortga qaytmaydigan yuksalish chizig‘idan ketmadi, ob’ektivlik kasb etmadi. U ko‘p jihatdan davlat boshlig‘ining, amaldorlarning didiga, intilishiga, halolligi, saxiyligi va tashabbuskorligiga, ya’ni sub’ektiv omillarga qaram bo‘lib qolaverdi. Natijada temuriylar davrida vujudga kelgan yuksak ma’naviyat iqtisodiy jihatdan etarlicha mustahkamlanmadi va jamiyatning keyingi muttasil ravnaq topishini ta’minlay olmadi.
Алишер Навоий ижоди фақат бадиий-эстетик қадриятлар хазинасигина эмас, шунингдек чуқур ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, диний-эътиқодий, инсон ва жамият тараққиёти ҳақидаги фалсафий ғоялар, фикрлар қомуси ҳамдир. Юқорида таъкидланганидек, Навоийгача экси ўзбек тилидаги адабиёт гўзал ва нозик ҳис-туйғуларни, лирик ҳиссиётни ёхуд муҳим ижтимоий воқеалар ва муносабатларни лирик-эпик тасвирлашда анча ютуқларга эришган, юксак маҳоратга кўтарилган бўлса-да, оламшумул бадиий-фалсафий қомусийлик (яъни ўз давридаги фалсафий, ахлоқий, эстетик, диний-руҳоний, дунёвий-маънавий, ижтимоий-фалсафий фикрлар, ғоялар мужассамлиги) касб этмаган эди. Навоий ижодида биз илк бор бундай қомусийликка дуч келамиз.
Шу сабабдли унинг ижодини ўрганишдан мақсад бадиий-эстетик эҳтиёжларимизни қондиришдан, бадиий тафаккуримизни ўстириш, дунёқарашимизни кенгайтиришдан ташқари, ўзлигимизни тарихнинг янги босқичида қайта англаш, ўз маънавий манбаларимиз, тарихий илдизларимиздан яхшироқ озиқланиб, келажак йўлида куч тўплаш, дунёқараш ва эътиқоднинг долзарб масалаларига, хусусан, исломга, тасаввуфга, комил инсон тарбиясига, адолатни қарор топтиришга нисбатан муносабатларимизни аниқлаб, белгилаб олишда маънавий таянч топишдир. Бундан ташқари, жаҳон адабиёти ва санъати, маданияти, ижтимоий фалсафий фикри ривожланиши контекстида миллатимиз эгаллаган ўринни, бу жараёнга қўшган ҳиссасини аниқроқ тасаввур этиш ҳам шу мақсад доирасида киради.
Навоий ижоди умуминсоний маънавий қадриятлар, умумжаҳон маданий ва ижтимоий фикрлар тараққиёти силсиласида муҳим ҳалқани ташкил этади. Унинг асарларида биз Суқрот, Афлотун, Арасту, Искандар каби ғарбнинг буюк даҳолари образларига дуч келамиз. Лекин бу образлар тарихий шахсларнинг реал образи эмас, балки маълум бир ғояларнинг тимсоллари, ташувчилари образларидир. Шарқнинг тарихий ва афсонавий шахслари, пайғамбарлари, авлиё-ю донишмандлари, шайху пири-муршидлари, Навоийнинг буюк ижодкор салафлари образларининг эса сон-саноғи йўқ. Улардан ташқари, Навоийнинг ўзи яратган тўқима бадиий қаҳрамонлар сони ҳам салмоқли. Бу образлар орқали Навоий ўзини қизиқтирган, ташвишга солган муаммолар, тарғиб этмоқчи бўлган бадиий-эстетик, эътиқодий, ахлоқий-ирфоний, ижтимоий-фалсафий, сиёсий идеалларни тарғиб этиш мақсадини кўзлаган. Унинг ижодида антик даврдаги ғарбнинг, ўрта асрлардаги шарқнинг инсон ва жамият, моҳият ва воқелик, яшашдан пировард мақсад ва унга эришиш имкониятлари тўғрисида қарашлари акс этган. Навоий бу масалалар бўйича муқаддас китоблар, ғарблик ва шарқлик салафлари фикрларини ижодий ўрганиб ривожлантирди. Ўз навбатида унинг фикрлари шарқ ва ғарбнинг кейинги авлодларига бевосита ёки билвосита таъсир кўрсатди. Ҳатто, Навоийдан илмий қизиқишларига, эътиқоди ва дунёқарашига кўра анча йироқ турадиган баъзи ғарб файласуфлари унинг айрим ғояларидан фойдаландилар.
Навоий ижодида инсон моҳияти ҳар томонлама таҳлил этилади. Инсон не мақсадда яратилди, унинг яшашдан муддаоси не? Бу фоний дунёда қандай умр кечириши, нимага интилиши, ҳаётдан сабоғу ибрат олиб қандай хислату фазилатларга эга бўлиши, нималардан тийилиши, сақланиши лозим? У бутун ижоди давомида инсоннинг ҳақиқий ўзлиги, моҳияти тўғрисидаги саволларга жавоб излади. Ғазалларида, “Хамса”, “Маҳбуб ул-қулуб”, “Лисон ут-тайр” ва бошқа асарларида инсон ўзлигининг турли ботиний ва зоҳирий жиҳатлари, Яратган билан, дунёи дун билан алоқалари, зиддиятлари ҳақида сўз юритди.
Инсон моҳияти, ўзлиги масаласи дунёвий илм-фанда Суқрот томонидан биринчи ўринга қўйилган эди. Суқротнинг ҳаётдаги шиори “Ўз-ўзингни бил”, деган ҳикмат эди. Дельфадаги Апполон ибодатхонаси пештоқида битилган бу даъват, балоғатга етиб, ибодатхонага келган ёш Суқротга кучли таъсир қилган ва унинг олим сифатидаги келажак тақдирини белгилаган. Ўзликни англаш ғояси исломда ҳам марказий ўринлардан бирини эгаллайди. “Ман арафа нафсаҳу арафа раббаҳу” – “ўзини билган Раббини ҳам билади” дейилади ҳадиси шарифда. Навоий учун ислом имон-эътиқод негизи ва дастурил амал. Суқрот – комил инсон, донишмандлик тимсоли, у Ҳақ йўлини кўрсата олувчи пири муршид. “Фарҳод ва Ширин”да Суқрот образи айнан шундай тимсолни ифодалайди. Буюк ижодкор сифатида Навоий ўзлик масаласида ҳам шарқ ва ғарбда мавжуд қарашларни такрорлаш, тасдиқлаш билан чекланмайди. Балки уларни ривожлантиради, бойитади, баъзида кутилмаган хулосалар қилиб, имон-эътиқоднинг бошқа нозик масалалари билан боғлайди. Келинг, яхшиси унинг асарларига мурожаат этайлик.
Ғазал имкониятлари достонникидек улкан эмас. Достонда батафсил таҳлил этилиб, ривоятлар, ҳикоятлар, мақолотлар, насиҳатлар ёрдамида далилланган ғояни, ғазалда бир неча мисрада таъсирчан ва теран ифодалаш ҳар доим ҳам мумкин бўлавермайди. Шу боис ғазалда ғоянинг энг муҳим моҳиятли жиҳати, томони ёки белгиси, унга муаллифнинг муносабати акс этади. Лекин бу ғазал достонга нисбатан ғояни ёритишда ожиз экан дегани эмас. Улар мутлақо бошқа-бошқа адабий жанрлардир. Образлилик, экспрессивлик, нозиклик ва таъсирчанлик кучига кўра, ғазал достонга устунлик қилиши мумкин. Достон эпик-лирик жанрдир. Унда воқеа баёни, ҳолат тасвири ҳис-туйғулар ва фикрлар билан бирлашиб кетган. Ғазал лирик жанрдир. Унинг учун воқеа баёни, ҳолат тасвири эмас, туйғулар ва фикрлар ифодаси, ҳолат ифодаси муҳим. Унда тасвирий унсурлар ё батамом йўқ, ёки ёрдамчи унсурлардир.
Навоийнинг “Ғаройиб ус-сиғар” девонини очиб берган ғазал
Ашрақат мин акси шамсил-каъси анвор ул-ҳудо,
“Ёр аксин майда кўр”деб жомдин чиқди садо
деган матлаъ билан бошланади. Биринчи сатрнинг мазмуни: Қуёш акси жом мавжларида жилоланиб йўлни ёритди. Аёнки, жом майида нурланиб ёришган йўл Ҳаққа олиб борувчи йўлнинг тасвири эмас, бу йўл ҳақидаги фикр ифодасидир. Байтнинг иккинчи мисраси луғавий таржимага муҳтож эмас. Мазмунан эса қуйидагиларни ифодалайди. Ҳақиқат, Ҳақ жамоли майда акс этади. Май ва жом уларни акс эттирувчи кўзгудир. Инсон ишқ майига ғарқ бўлса, барча ғам-ташвишлардан, ғараздан узоқлашади, фикри ёди фақат ёрда бўлади. Ишқ майи тўла “синған сафол” – жом – гетийнамога (кўзгуга), уни ичган киши эса ишқ (илоҳий муҳаббат) гадосига айланади:
Эй, хуш ул майким, анға зарф ўлса бир синған сафол,
Жом ўлур гетийнамо, Жамшид, ани ичган гадо.
Шунда биру бор билан маю жом ичра, ишқда бирлашиш имкони пайдо бўлади:
Ваҳдате бўлғай муяссар май била жом ичраким,
Жому май лафзин деган бир исм ила қилғай адо.
Навоий шариат аҳкомларига қаттиқ амал қиладиган, илоҳий ишқдан йироқ, аммо тоат-ибодат билан умр кечирадиган анъанавий ислом намояндасига “зоҳидо” дея мурожаат этиб, хитоб қилади:
Сен гумон қилғандин ўзга жому май мавжуд эрур.
Билмайин нафй этма, бу майхона аҳлин, зоҳидо.
Ғазал хулосасида жуда нозик сўз ўйини қўлланилган. Ичиш азал соқийси – Худодан келаётган иноятдир, кўрсатмадир, ризқдир. Бу ерда қиёмат қоимда жаннатга сазовар бўлганлар, унга киргунча кавсар сувидан баҳраманд бўлиб, ташналикни қондиришлари тўғрисидаги нақлга ишора этилмоқда. Шу сабабдан ҳеч ким ишқ майига ташна бўлиб юрмасин, ичаверсин:
Ташналаб ўлма, Навоий, чун азал соқийсидин
“Ишрабу, ё айюҳал –атшон” келур ҳар дам нидо.
“Бадоеъ ул-васат”нинг 396 ғазалида
Соқиё, ойинагун жом била
Бир дам этгил мени Искандару Жам
Ки, на Жам қолдию не Искандар,
Итти ул жом ила ул кўзгу ҳам...
деган мисралар бор. Соқий – Ҳақ йўлини кўрсатувчи пир, ойнагун жом – ҳақиқатни акс эттирувчи кўзгу. Бундай кўзгу Жамшид (Жам) ва Искандарда бўлган. Жом майини сипқориб ўзимни бир дам Жамшид ва Искандардек ҳис қилай, чунки улар билан бирга ҳақиқатни кўрсатувчи жом ва кўзгу ҳам йўқолиб кетган дейилмоқда. Навоий ғазалларида май, жом, соқий, образлари жуда кенг қўлланилади. Май турлича сифатланади – дайр майи, даврон майи, имон майи, ишқ майи, ваҳдат майи.
Майнинг ҳақиқатни, Ҳақни кўрсатувчи восита, ойна эканлиги тўғрисидаги ғоя антик даврга бориб тақалади. Лотин тилида шундай афоризм бор: In vino veritas – ҳақиқат май ичида, ёки ҳақиқат майда. Антик даврда ушбу ҳикматга, шубҳасиз, маиший мазмун эмас, ўзига хос ирфоний мазмун юкланган. Олам Илоҳнинг тажаллиси эканлиги тўғрисидаги сўфиёна ғоянинг манбаи ҳам Плотиннинг эманация назариясига бориб боғланади. Ислом илоҳиятига, илм-фани ва фалсафасига Плотин назарияси яхши маълум бўлган. Калом илми эманация назариясини хушламаган. Аммо тасаввуф уни ўзига мослаштириб ривожлантирган. Каломга биноан, олам, борлиқ Оллоҳ томонидан яратилган, унинг хоҳиш-иродаси билан йўқдан пайдо бўлган. Лекин унда илоҳийлик йўқ. Тасаввуфга биноан эса, олам илоҳийдир, у мужассам ҳолда Оллоҳнинг ўзлигидир. Унинг ҳар бир жисмида, унсурида, ҳодисасида Яратгандан бир улуш бор. Бошқача айтганда, олам ўз Яратувчиси жамолининг беадад унсурларга, бўлакларга, қисмларга бўлиниб кетган аксидир (Ушу муносабат билан XIX аср иккинчи ярмининг машҳур файласуфи Шопенҳауэрнинг “Олам ирода ва тасаввур сифатида”асарида олға сурган оламнинг, борлиқнинг ашёвий асосини Ирода ташкил қилади, олам Ироданинг чексиз ададларга бўлиниб, объективлашган ҳолатидир, деган ғоясини эслаш жоиз).
Навоий ажиб бир тарзда антик ғояни ривожлантириб, яна янги давр европа фалсафасига узатмоқда. Унинг асарлари XVI асрдан бошлаб европа тилларига таржима қилина бошлаганини, айниқса тасаввуфга оид асарларидан парчалар кўпинча насрий баёнда турли тўпламларда чоп этилиб келганини ҳисобга олсак, ғарбнинг кўплаб мутафаккирлари унинг баъзи ғояларидан хабардор бўлгани эҳтимоли ойдинлашади. Б. Спинозанинг пантеистик ғоялари ҳам, бир томондан, антик давр фалсафий қарашларига, иккинчи томондан – бевосита тасаввуф таълимотига бориб тақалади. Спиноза ислом фалсафасини яхши билган; Ибн Рушднинг рационал усулидан ҳам, тасаввуф таълимотидан ҳам етарлича хабардор бўлган, айниқса, Маймоний ва Ибн Эзра таржималари ва асарлари орқали. Тўғри, Спиноза пантеизми тасаввуфдан анча фарқ қилади. Спиноза суфий эмас, у материализмга мойил файласуф. Навоий қарашларидан унинг қанчалик хабардорлиги аниқ маълум эмас. Ҳар қандай ҳолда ҳам, биз Навоий ижодини умумжаҳон маданияти ва қарашлари контекстида таҳлил қилишга уринишимиз керак. Шунда унинг умуминсоний аҳамияти янада теранроқ очилади.
Айрим пантеистик ғоялар бархаманизм, индуизм, даосизмда учрайди. Қадим Юнон фалсафасида ҳам биз унинг унсурларига дуч келамиз. Лекин пантеизм таълимот сифатида фақат монотеистик динларда, яъни оламни яратувчи ёлғиз Худо тўғрисидаги эътиқод орқали тугалланган таълимот сифатида вужудга келиши мумкин эди. Неоплатонизмнинг (Плотиннинг) эманация назарияси асосида бундай тугалланган пантеистик таълимот диний кўринишда дастлаб исломда шаклланди. Ислом алломалари асарлари, жумладан Оллоҳ тажаллиси таълимоти ва тасаввуф ғоялари акс этган асарлар лотин тилига XI-XII асрлардан таржима қилина бошлади. Европа Уйғониш даврида эса рим-католик черковининг қатъий чекловини бироз юмшатиш мақсадида пантеистик ғояларни ғарбнинг илғор мутафаккирлари черковнинг ҳукумрон мафкурасига нисбатан мухолиф қарашлар ўлароқ ривожлантирди, баъзан унга нояққол материалистик мазмун бағишлашга ҳаракат қилди. Айнан ўша даврда шарқ ислом фалсафаси ва адабиётига, жумладан Навоий ижодига ғарб олимларининг мурожаат этиши кучайди.
Ўқувчиларда европа пантеизми ҳақида тасаввур ҳосил бўлиши учун машҳур Жордоно Брунонинг фикрини келтирамиз: “... табиат Худонинг нарсаларда намоён бўлишидан бошқа нарса эмас”. Б.Спиноза Бруно қарашларини қабул қилиб, табиат ва худо тушунчалари ўртасида тенглик аломатини қўяди. Ф. Энгельснинг фикрича, немис классик файласуфлари Шеллинг ва Гегель руҳ ва материя қарама-қаршилигини пантеизм усулида ўзаро келиштиришга уринганлар. Бу Шопенҳауэрга ҳам тааллуқли.
Кўриниб турибдики, тасаввуф таълимоти ва унга асосланган А. Навоий ижоди жаҳон фалсафий ва бадиий тафаккурида муҳим даврни ва поғонани ташкил этади. Навоийнинг қарашлари диалектик усулга таянгани учун у кўп ҳолларда диний-мистик қобиқдан чиқиб кетади. Баъзан гап нима ҳақда – мажозий ишқми, ёки эстетик ишқ, ёки дунёвий ишқ тўғрисидами кетаётганини фарқлаш қийин, чунки муаллиф сўзларнинг кўп маънолигидан ва сўз ўйинидан моҳирона фойдаланади.
Ҳақни фақат ишқда, фанода, ўзликдан кечиб ҳис қилиш мумкин. Синиқ сафолдаги май ишқ ўтида кўйдириб, фанога, у орқали Ҳақ васлига етказувчи воситадир: “Ўзлугумнинг қайдидин бир май била қилдинг халос” – дея буни тан олади Навоий.
“Ғаройиб ус-сиғар”нинг 78-ғазалида шундай мисралар бор:
Эрур мақсад йироқ, водий узун, тун тийра, йўл буртоқ,
Бу йўлда салб этиб ўзлик юкин, ўзни сабукбор эт.
Навоий ўлса тиргузгил, юзига юз қўюб, яъни
Юзига су уриб ул уйқусидин они бедор эт.
Ҳаққа етишиш йўли узоқ, хатарли, хавотирли, тунлари тийра, лекин бу йўлда ўзлик юкидин қутилиб, халос бўлиб, манзилга етиш мумкин. “Салб этиб ўзлик юкин” сўзлари шарҳга мухтож. Салб сўзи “син” билан ёзилса, “фарқ”, “ажралиш”, “ташлаш” каби мазмунларни ифодалайди, агар “сод” билан ёзилса, дорга осилишни, қатлни билдиради. Қайси ҳарф билан ёзилганда ҳам ғазал мазмунига путур етмайди. Ғазалдаги мисра бир неча мазмунни ифодаламоқда. Ўзлик юкини ўлдириб, ўзингни сабукбор эт (юкдан, ташвишдан қутултир, енгил бўлгин), яъни нажотга эриш деган бевосита мазмунидан ташқари, Исо Масиҳ тақдирига ҳам ишора қилади.
Маълумки, Исо Масиҳ ўзи парчинланадиган хочни (дорни) ўзи билан қатлгоҳ Голгофа (тақир тепа)га елкасида кўтариб олиб боради. Исо парчинлангандан кейин юки енгил бўлди, дордан ҳам, бу дунё ташвишларидан ҳам, ўзлигидан ҳам қутилди – сабукбор бўлди: Ҳақ билан қўшилиб кетди, Ҳақ васлига восил бўлди. Кейинги байтдаги “Навоий ўлса тиргузгил” деган сўзлар ҳам Исо Масиҳга ишора. Инжилга биноан, Исо қатл этилганидан кейин қайта тирилган. Чиройли сўз ўйинлари билан Навоий мени ҳам, агар ўлсам, юзимга су (май) уриб тирилтир демоқда.
Ҳақ йўлига кирган киши аввало кибру ҳаводан, манманликдан, бу дунё билан боғлаб турган нафс ва ҳирсдан воз кечмоғи лозим. Зеро, улар фоний ўзликнинг таркибий унсурларидирки, сенинг йўлингни бало тоғидек тўсади:
Ишқ водийсинда мақсад ичрадур аввал қадам,
Ўзлугинг кўҳи балоси бўлмаса оллингға сад.
Шу сабабдан, дўст (ёр) истасанг, “қил фано ҳосилки”, ўзликдан кеч. Ушбу ғоя “Бадоеъ ул-васат”да янада ривожлантирилади:
Талаб йўлинда аввал фоний ўлғил
Ки, йўқ бу йўлда ўзликдин оғир банд.
Ўзлигидан айрилмаган, ўзлигини ҳалок этмаган тақводор зоҳид ҳақ васли тўғрисида қанча лоф урмасин, агар у фоний бўлмас экан, даъвоси юзага чиқмай, собит бўлмай, пучлигича қолаверади:
Ўзлуки боқию зоҳид урадур лофи вусул,
Фоний ўлмай киши топқайми бу даъвоға субут.
Ишқ ўзликдин халос этади, таркидунё ва тақводан, фойда йўқ. Зеро, Оллоҳ инсон қалбида яширин, сен эса бундан хабарсизсан (ғофилсан). Уни истаб кечаю-кундуз ел каби тиним билмайсан. Май ич, васл базми қургил, ёрга етишасан. Афсуски, соқий менга шароб (соғар) тутмади.
Ёр эрур жон ичра, сен ғофил вале истаб ани,
Кеча-кундуз ел каби бўлмоқ жоҳонпаймо не суд.
Суд қилди улки ичти васл базми ичра май,
Бизга соқий тутмади бу соғари саҳбо, не суд.
Бошқа бир ғазалда ўқиймиз:
Жон фараҳ топти, лабинг жавҳари бўлғач анга ҳут
Оллоҳ-Оллоҳ, не муфарриҳ бўлур эрмиш ёқут...
Майи лаълинг не ажаб бодаки, кайфиятидин
Руҳ лояъқилу андин хирад ўлмиш мабҳут.
Мазмуни: Ёрнинг жавҳар лаби теккан май оби ҳаётига жонга ором, бахт ато этувчи ёқутга айланди, беақл руҳ май ичиб билимидан (онгидан) жудо бўлди.
Маълумки, жавҳар (жавҳар ал-фард) – борлиқнинг бирламчи асоси, оламнинг қурилиш ашёсидир. Оллоҳ ундан бутун оламни, онг ва ақлни яратди. “Ёқут”, “жавҳар”нинг туркий маънодоши. Бу ерда бетакрор метафора, истиора ёрдамида ёр лаби ва май ранги яратувчи жавҳарга қиёсланмоқда. “Лаб жавҳари” сўз (Оллоҳ сўзи) мазмунида ишлатилса, мисрада Оллоҳ оламни сўз воситаси яратди, деган маъно келиб чиқади. Лаб жавҳари фақат сўз эмас, шунингдек нафас ҳамдир. Лаб сўзни ва нафасни ҳосил қилишда, бошқаришда иштирок этади. Оллоҳ Одамга нафаси воситасида, руфлаб жон, руҳ ато этган. Демак, лаб жавҳари яратувчиликдир, тирикликдир, ҳаётбахшликдир. Навоийда жавҳар жуда кўп маъноларда, шу жумладан ақл, моҳият маъноларда ҳам ишлатилади. Азизиддин Насафийда биз ҳатто жавҳарни, бугунги тил билан айтсак, табиат ва инсоннинг умумий генетик коди мазмунида ишлатилганини учратимиз. Навоий Азизиддин Насафий асарларини яхши билган. Мазкур ғазалда жавҳар табиат ва инсоннинг ўзаги, инсонни Ҳақ билан бирлаштирувчи омил сифатида кўлланилмоқда. Ушбу муносабат билан яна бир масала устида тўхталиш зарурга ўхшайди. Нафс ва нафас сўзлари бир ўзакдан ясалган. Ўзликдан кечмоқ нафсдан ҳам, нафасдан (жондан) ҳам кечмоқликни назарда тутади. Ўзлик бу нафс, ва нафасдир, яъни пировардида жондир. Оллоҳга фақат жондан кечиб етишиш мумкин.
Яна “Ғаройиб ус-сиғар”га қайтамиз. Ёрдан бошқани унутиш, ёрга интилиш воситалари – бу май ва ишқдир. Аммо майнинг бир ўзи сени ёрга етказа олмайди. Мақсад ёрнинг сенга ҳамдам бўлиши экан, бунинг учун ҳақиқий ишқ ўтида куйсанггина, ёринг қалбингга келиб жойлашиб, сенга ҳамдам бўлади. Акс ҳолда, айрилиқдан ғам чексанг, май уни камайтирмайди:
Демангки, ҳажрда май ҳамдам ўлса, ғам кам ўлур,
Ки, самдурур, дам эмас, бода ёру ҳамдамсиз.
Фақат ёр фироғи ва кўнгил ғамидан бутун ҳаёти давомида бир лаҳзагина бўлса-да, мотам тутмаган киши, яъни умрида бир лаҳзагина ёрини кўнгилда ҳис эта олган киши бахтиёрдир, яхшидир:
Хуш улки, ёр фироқию ё кўнгил ғамидин
Тамом умрида бир лаҳза эрди мотамсиз.
Парҳез ва таркидунёчилик кишини ўзлик кишанидан халос қила олмайди. Бинобарин, улар ёрдамида ёр васлига етишиш мумкин эмас, балки ишқу май қутқарар:
Навоийни вараъу зуҳд қайди ўзлугидин
Халос қилмади, эй ишқу май, магар ҳам сиз.
Фанонинг асл вазифаси ва белгиси ўзликдан халос бўлишдир. Агар ҳақиқий эр бўлсанг, сен авомдан қочиб, узлатга чекинишни ўйлама, балки ўзингдан ўзни қутқариш учун жаҳд қил, яъни ўзинг билан (нафсинг, ҳирсинг, кибринг ва ҳ.к билан) кураш. Авомдан қутулиш қийин эмас, ўзликдан қутилиш қийин:
Дема, не суд эрур ўлмоқ фано ҳаримиға хос,
Яна не суд керак ўзлугингдин этса халос.
Авомдин, демаким, ўзни қутқарай эр эсанг,
Ўзунгдин ўзни қутулмоққа жаҳд қилғил хос.
“Эй кўнгул” радифли 368-ғазалда ҳажр ўтида ёнмаслик, ёрдан айрилмаслик, боқий давлат топишнинг (ҳақиқатга етиш) асосий шарти кўнгилдан ўзликни фоний қилиш, сиқиб чиқариб ташлаш эканлиги таъкидланади.
Ҳажр ўтига, истасанг, ёқилмағайсен, эй кўнгул,
Ёрдин зинҳорким, айрилмағайсан, эй кўнгул
деган матлаъ билан бошлаган бу ғазал ниҳоятда таъсирчан, туйғу ва фикрнинг баланд даражадаги авжини ифодалайдиган байт билан давом этади:
Ваҳ, не толиъдурки топмай умре истаб ёрни,
Чун сени ёр истагай, топилмағайсен, эй кўнгил.
Оҳ, бу қандай қисматки, бутун умр истаган ёрингга етолмайсану, ёр сени истаганда, ўзинг топилмай қоласан, эй кўнгул. Нега, балки кўнгил ёр васлига етишиш имконидан чўчиб, тош қотгандир, балки ёрга ҳамдам бўлишга ҳали тайёр эмасдир, хомдир, балки кўнгил орзу ҳаваслар кўмилган қабрга, ёхуд нафс ва ҳирс маконига айланиб қолгандир. Албатта, йўқ. Кўнгилнинг ҳуши мавҳ бўлган, ғамдан абад очилмайдиган ғунчага айланиб қолган:
Қилди чун соқий лаби еткан қадаҳ ҳушунгни мавҳ,
То абад зинҳорким, ойилмағайсен, эй кўнгул.
Ғунчасан ғамдан, вале соқий баҳори оразин
Очса билманким, недин очилмағайсен, эй кўнгул.
Ҳақиқатга эришишнинг (давлати боқий топишнинг), кўнгул ғунчаси очилишининг шарти ўзликдан кечиб фоний бўлишдир:
Давлати боқий Навоийдек эрур топмоқ муҳол,
То тамом ўзликни фоний қилмағайсен, эй кўнгул.
“Ғаройиб ус-сиғар”га кирган бир муҳаммасда Навоий шундай хитоб қилади:
Ул қуёш токим кўрунди дидайи гирёнима,
Қолмади ўзлук хаёли хотири вайронима,
Ҳар тарафдин тушти офат барқи хонумонима,
Урғали, эй ишқи золим, барқи офат жонима,
Ҳар не ўзлуктинки бор эди гумоним, ўртадинг...
Қуёш деганда ишқ ёки ҳақиқат назарда тутилмоқда. Ҳақиқат (ҳайратдан) гирён кўзларимга тушти-ю хотиримни вайрон айлаб, ундан ўзлик хаёлини қувиб ҳайдади. Шафқатсиз, золим ишқ борлиғимни ўтга солди; ўзликдин гумоним бор эди, уни ҳам куйдирди, ҳали нафс ва ҳирсимни тўлиқ енга олганим йўқ, деб ўйлар эдим, улардан асар қолдирмади. Қуёш – бу ёруғлик манбаи, ёки мажозан маърифат, илми ирфон. Қуёш – бу ёр васли, у ошиқ жисмини бутунлай куйдириб, қалбини ўзига сингдириб юборади, шунда ошиқнинг қалб кўзлари очилиб, ёруғликни (ҳақиқатни) кўради.
Навоийнинг ўзлик ҳақидаги фикрлари девондан девонга бойиб, теранлашиб борди. “Наводир уш-шабоб”нинг бир ғазалида шундай фикрларни учратамиз:
То муҳаббат дашти бепоёнида оворамен,
Ҳар балият келса ишқ ошубидин бечорамен,
Эл нетиб топқай мениким, мен ўзимни топманом,
Бўйлаким ишқу жунун саҳросида оворамен.
Ўзликни англаш “Ғаройиб ус-сиғар”даги ишқ, ваҳдат майи ва фано талабларидан ташқари, яна бир талаб билан бойимоқда: элга хизмат қилиб, унга маъқул бўлиш, унинг ғами билан яшаш. Ўз инсоний бурчини адо этиш ўзликни англашдаги зарур шарт эканлиги таъкидланмоқда. Айнан шу даврда, “Наводир уш-шабоб” ёзилаётган йилларда, Навоий бенаволарга наво бериб, мамлакатни обод қилишга, истеъдодли кишиларни қўллаб-қувватлашга, ҳомийлик қилишга астойдил киришган эди. “Эл нетиб топқай мениким, мен ўзумни топманом,”дея Навоий элни ўзидан рози этиш, унинг дуосини олиш, яхшилик билан эл ўртасида танилиш ўзликни, ўз бурчини, яшашдан мақсадини, ҳаётининг маънисини англашнинг шарти эканлигига урғу беряпти. Бу, очиғини айтганда, тасаввуф доирасидан бироз четга чиқади, аниқроғи унинг доирасига сиғмайди. Ўзликни англашга фақат фанолик орқали эмас, элга беминат хизмат қилиш орқали амалда эришиш мумкин демоқда буюк мутафаккир. Навоий ўша йиллари жавонмардлик, футувват, комил инсон, саховат, мурувват, ниёз каби тушунчалар билан жуда қизиққан. Имом Ғаззолий, Азизиддин Насафий асарларини ўқиган. Ҳусайн Воиз Кошифий билан дўст тутинган, фикр алмашган. Кошифий ўзининг “Жавоҳир ат-тафсир ат-туҳфат ул-Амир” (Тафсири Ҳусайний) асарини Навоийга бағишлаган. Жомийга мурид тушиб, ундан сабоқлар олган. Ўзликни англашнинг халққа хизмат қилиш билан боғлиқлик ғоясини Навоий ажиб бир тарзда “Фавойид ул-кибар”да ривожлантиради.

Ўзин ўзлукдину кавнайн мулкидин қилиб хориж,
Қаю кавнайн мулки, ломакондин ҳам топиб ихрож
Ҳарими қурб аро матлуб васлдин бўлиб маҳзуз,
Йўқ андоқким, ҳарими Каъба ичра зумраи ҳужжож.
Тилаб уммат гуноҳин ҳар неким истаб топиб бахшиш,
Зиҳи сойил, зиҳи бозил, зиҳи рифъат, зиҳи меърож.
Келтирилган мисраларда Муҳаммад пайғамбарнинг меърожи, Оллоҳ васлига (матлуб васл) га эришгани, унинг ўзлиги-ю бутун (олам) коинот мулкидан воз кечгани, макондан маконсизликка ўтгани, яъни реал дунёдан илоҳий виртуал дунёга ўтгани ва Оллоҳдан барча мусулмонларнинг гуноҳидан ўтишни, ҳар кимни ниятига етказишни сўрагани ҳақида сўз боради. Муҳаммаднинг Ҳақ васлига восил бўлишдан мақсади умматларига нажот тилаш эди.
Зиҳи – яхши, жуда яхши, ажойиб, сойил – сўровчи, тиловчи, сўзнинг иккинчи мазмуни ҳаракатланувчи деган маънони билдиради, бозил кечиримлилик, сахийликдир, рифъат юксалишдир. Зиҳи сойил – сидқидилдан сўраш, илтижо қилиш, ёки тиришқоқлик билан, астойдил ҳаракатланиш; Зиҳи бозил – сидқидилдан кечириш, ёки сидқидилдан сахийлик қилиш. Рифъат ва меърожга нисбатан ҳам шундай сифатлар қўлланилган. Сўзлар қайси маъносида ишлатилмасин, ғоя моҳияти бузилмайди, фақат унинг талқин мазмуни турлича жилоланади. Бу доҳиёна сўз маҳоратидир. Ҳар бир ўқувчи сўзларни ўзи тушунган даражада талқин қилади, Навоий ғояси эса собитлигича қолаверади. Фаноликка ҳаракат (сойиллик) орқали, маънавий-руҳий юксалиш (рифъат), сахийлик (бозиллик) ва чин дилдан илтижо қилиш (сойиллик) орқали эришилади. Шунда фоний руҳи макондан ломаконга, табиий оламдан илоҳий оламга ўтади. Ўзликдан кечиб, Ҳаққа етишдан мақсад элга хизмат қилишдан айро тушунча эмаслиги таъкидланмоқда ғазалда. Муҳаммад ҳаётининг маъниси ва мақсади халқни имон йўлига солиш, халққа Оллоҳ ҳақиқатини етказиш эди. Расулуллоҳ ўзига юклатилган вазифага содиқ қолди. Шу сабабдан Унинг васлига восил бўлганда, ўзи учун эмас, уммати учун сўради. Бу фикр ҳам тасаввуф даражасига кенглик қилади. Ҳаракат, фаоллик, саховат, кечиримлилик, элга хизмат ва бурчига содиқлик ўзлигини, ўз раббини англашнинг муҳим шарти эканлиги уқтирилмоқда.

“Ғаройиб ус-сиғар” ғазалига қайтамиз. Унда шундай байт бор:

Эй харобат аҳли, гар сиз маст ўлуб, мен бўлмасам,
Айб эмас, невчунки сиз майхора, мен хунхорамен.
Харобат – майхона. Харобат аҳли илоҳий ишқдан маст кишилар – суфийлар. Уларга қарата, агар сиз маст бўлсангизу, мен бўлмасам, айбламайсиз, чунки сизлар ишқ майини хушловчиларсиз (майхора), мен эса хунхораман (хун - қон, ёки қоннинг моддий товони), яъни сиз май ичмоқдасиз, мен қон ичмоқдаман. Бу ерда муболаға ишлатилмоқда: менинг ишқим, дардим сизникидан бир неча бор кучлироқдир. Байтни бошқача талқин қилиш ҳам мумкин. Мен моддий ғараздан кеча олмаганман, ҳали камолотга эришганим йўқ, яримйўлдаги ошиқман, қон ютиб, азоб чекмоқдаман, дейилмоқда. Навоий ғазалларида ўзини мудом “камситиб”, камтарлик қилиб келганини назарда тутсак, юқоридаги иккинчи талқин мантиқдан холи туюлмайди. Шахсан менга Навоий скепсиси туфайли иккинчи талқин тўғрироқдек. Чунки Навоий скепсисидан ташқари, исломда жоҳилия давридагидан фарқли, хун “қонга - қон” эмас, “қонга - товон” мазмунини касб этганини эсдан чиқармаслик керак. Мўътадиллик тарафдори бўлган Навоий табиатига барча харобат аҳли туйғуларидан (ишқидан) менинг туйғулари устун, деган фикрга кўра, менинг туйғуларим сизларникидан заифроқ дейиш яқинроқдир. Аслида Навоий бу билан ўз эътиқоди ва ишқини “харобат аҳли” –сўфийлар эътиқоди ва ишқидан устун қўймоқда, зинҳор паст эмас. Бунда ҳам Навоийнинг диалектик тафаккури намоён бўлмоқда: заифлик, ночорлик қудратга, кучга айланмоқда, тасаввуф доираларига сиғмасдан, ташқарига тўлиб - тошиб, чиқиб кетмоқда. Навоийнинг буюклиги унинг бирор қолип, андозага, шу жумладан тасаввуф доирасига, андозасига сиғмаслигида ҳам намоён бўлади. Совет даврида Навоий ижоди демократизм ва даҳрийлик нуқтаи назаридан талқин қилинар эди. Мустақилликдан кейин уни фақат тасаввуфнинг тор доирасида талқин қилиш урф бўлди. Назаримизда, бу ҳам бир ёқламаликдир.
Ғазал, табиийки, ушбу жанр мазмунига қўйиладиган талаблар асосида ёзилган. Ғазал ривоят, ҳикоят, ёки мақолот эмас. Унда фикрни ривожлантириб, узоқ мулоҳазага берилиш имконсиз. Ғазал ошиқ ҳиссиётини, ҳолатини, ҳайратини, мақсадини ифодалаши керак. Шу сабаб бир мисрада айтилган фикр катта бир рисолада ёритиладиган мазмунга эга бўлиши мумкин.
Навоий бутун умрини халққа хизматда ўтказди. Унинг Ҳирот ва Хуросондаги вазиятни барқарор сақлашдаги роли шу қадар баланд эдики, ҳатто Ҳаж ихтиёр этиб, Каъбага бориб келиш учун рухсат сўраганда, розилик ололмаган.
Югурдинг Каъбаи мақсад тилаб кўп, лек тинмайсен,
Чиқарсанг ўзлукингнинг дайридин ўзни эрур коме.
Бу байтда Навоий ҳаж ихтиёр этиб унга эриша олмаганига ишора қилиш баробарида ўзлигингдин ўзингни чиқарсанг, ниятингга етасан демоқда. У маълум муддат давлат хизматида бўлиб, Ҳусайн Байқарога ҳокимиятини мустаҳкамлашда бевосита ёрдам кўрсатган. Хуросонда ижтимоий-сиёсий барқарорлик ўгнатилган. Навоий эса Жомийга қўл бериб, мурид тутинган. Энди уни дунёвий ташвишлардан кўра кўпроқ руҳоният, маънавият масалалари қизиқтирар эди. Навоий давлат хизматидан истеъфога чиқиб, ўзини илму ижодга тўлиқ бағишламоқчи бўлганда, Жомий уни ниятидан қайтарган эди. Сизнинг халққа вазир сифатида фойдангиз кўпроқ тегади, деб далил сифатида барча инсу жинс тоат-ибодатидан бир соатлик адолат устун деган ҳадисни келтирган бўлса, эҳтимол. Лекин кейинчалик ҳам Навоийни дунёвий ташвишлардан тўлиқ воз кечиш фикри тарк этмаган. “Наводир уш-шабоб”нинг 19-қитъасига ҳаттоки “Хайробод банди хаёлидан халос бўлғони ва ўзлик банди малолидин халослиғ тилагони” деган сарлавҳа берилган. Қитъада ўқиймиз:
Чу Хайробод бандин ўзлугум бирла ясаб эрдим,
Мени андин халос этти иноят айлабон шоҳе,
Не бўлғай ўзлукумнинг бандидин доғи халос этса,
Ҳақиқат кишвари сари ҳидоят айлаб огоҳе.
Ҳусайн Бойқарога Хайрободдаги қандайдир юмуш, вазифалардан халос этгани учун миннатдорлик бидирмоқда ва Навоийнинг кўнгил ҳолидан огоҳ бўлиб истеъфосини қабул айлашни, барча дунёвий ташвишлардан халос этишни ва ҳақиқат юртига йўл олишга рухсат беришини тиламоқда. Умрининг охирги йилларида эса у ўзининг маънавий устозларидан бири ҳисобланган шайх Ансорий мозорида жорубкашликни (супурувчи, фаррош бўлишни) истагани (табиийки, бунга яна рухсат ололмаган) бежиз эмас. Бу туйғу унда фавқулодда туғилиб қолмагани, балки куч-ғайрати ва ижодий фаоллиги авжга чиққан йилларда ҳам бўлганини мазкур қитъа тасдиқлайди. Ишқнинг таркидунёчилик (зуҳд) ва ибодатдан устунлиги, қалби ҳақиқий ишққа тўла кишига уларнинг ва кибру истиғнонинг (нафснинг) кераги йўқлиги “Бадоеъ ул-васат”да чуқурлаштирилади:
Ишқ ўзлук нафйи айлар, зуҳд ила тақво не суд,
Чун вужудинг манфи ўлди, кибру истиғно не суд.
Фано тушунчаси ҳам девонда янги мазмун ва қирралар билан бойитилган. Фано васл гавҳарига етказади. Васл – бу Оллоҳга етишишдан кўзланган мақсад, ҳақиқат ва ишқнинг юзага чиқишидир. Оддий инсоннинг мақсади нажот бўлса, “аҳли, фано базмида” ўзини хос қилган киши учун мақсад Оллоҳ ишқи ва ҳақиқатидир:
Бўлмайин ғарқи фано, истамағил гаҳари васл,
Дур топилмас, киши то баҳрда бўлмас ғаввос.
Навоий фаноликни ҳамма нарсадан воз кечиб, Ҳақ васлини кутиб ётиш сифатида эмас, балки уни фаоллик билан бирлаштириш лозимлигини уқтирмоқда. Денгиздаги ғаввосдек меҳнат қилмасанг, ҳаракатчан бўлмасанг, дур (ҳақиқат) тополмайсан. Ҳақиқатни излашинг, бутун фикри-зикрингни, билимларининг ва ҳис-туйғуларингни унга қаратишинг, интилишинг лозим. Фаоллик фаноликни воқе қилади, фаноликдаги фаоллик оммага ҳам файз келтиради:
Файзи ом истар эсанг, айла Навоий ўзни
Бу фано дайри аро муғбачалар базмига хос.
Навоий ўзлик масаласи устида қанчалик жиддий фикр-мулоҳаза юритмасин, кези келганда, ҳажвни ҳам эсдан чиқармаган, ўзининг устидан ҳазиллашиб, кулиб қўйган:
Кўнгул ўзлукни бир соғарга сотти,
Магар дайри фано хамморидир бу.
Навоийға, – десам, – қил, эй йигит, раҳм,
Кулуб дер, не ҳаёсиз қаридур бу.
“Фавойид ул-кибар”да ўзликдин кечиш, фано сари қадам қўйиш, унинг юкидан халос бўлиш, енгил бўлиш учун етарлимикин деган ўйга ҳам боради. Ўзлугимдан кечтим, дунёвий ғам-ташвишдан қутулиб, юким енгиллашди деб ўйлаган киши ўз ҳолини ўзича баҳолайди. Аслида юки енгилашганми – бу ҳали номаълум, фақат Оллоҳга аён. Соғлом шубҳа – скепсис – хулоса қилишда кишини хатодан сақлайди. Ўзлик масаласида Навоийнинг ўз-ўзига скепсис муносабати кўп учрайди.
Навоий ўзлукидин кечти, доғи қўйди қадам,
Бу йўлда энди сабукборми экин, оё.
“Фавойид ул-кибар”нинг иккинчи ғазалида ўзликдан кечиш масаласи, фано тушунчаси янада теранроқ ифодаланган. Ишқинг уммонида жон ва кўнгил чўмган, кўмилган дамларда руҳ тана бирла ошно бўлмайди, уни ташлаб чиқади:
Ғарқи муҳити ишқинг эди жон ила кўнгил,
Ул дамки, руҳ эмас эди тан бирла ошно.
Тирик кўнгил (дил) абадий ҳаётни васлдан топади. Ғам нишини кўркам, гўзал, дардини эса даво дейди. Лом ҳарфи “васл”сўзнинг оёғига ёпишса, муродга етишни, ёр билан учрашувни, “бало” сўзининг ўртасида эса касофатни англатади. Ўздин қутилсанг, мақсадингга етасан. Қафасдаги қуш чаманга етолмайди. “Ўздин қутул”, деганда шоир кўкрак қафасидаги кўнгилни озод этгин, демоқда. Шунда муродингга етасан.
Ул зинда дил ҳаёти абад васлидин топар,
Ким нишу ғамни нўш деру дардни даво.
Ломеки, васл аёғига топмиштур иттисол,
Ул ломдурки, ўртага олмиш ани бало.
Ўздин қутул, Навоийю, мақсадға етки, қуш
Етмас чаманға, бўлса қафас ичра мубтало.
Ушбу фикр кейинчалик “Лисон ут-тайр” нинг бош ғоясини ташкил этган эди. Аслида қафасдаги қуш образидан тутқинлик, ғариблик, бенаволик рамзи сифатида Навоий ёшлик йилларида ҳам фойдаланган. Ушбу муносабат билан унинг машҳур рубоийисидаги
“Гар олтин қафас ичра қизил гул бутса-да,
Булбулга тикондек ошиён бўлмас емиш”, деган байтини эслаш ўринлидир.
Фақрлик, сабру бардош, қийинчиликларга чидаш, камтарлик – ўзликдан кечиб чин ошиқлар оёғининг тупроғи бўлиш, кўнгилни ёритадиган май ўтидан жонини ўрташ, ишқ сирини кашф этишга имкон беради:
Фақр водийсида чун урдунг қадам, ўзликни сол:
Йўл узундир, бу оғир юкни кўтарган товшасур...
Эй Навоий, бору ушшоқ аёғи туфроғи бўл,
Ишқ сиррин, тиласангким, санга бўлғай макшуф...
Соқий, сол оташ лаълинг била бир ўт манга
Ким, кўнгулга шуъла солсун, жонни осон ўртабон.
Ўзлик масаласи Навоийнинг “Хамса” сида, “Лисон ут-тайр” достонида ҳар томонлама ва чуқур таҳлил этилади. Барча достонларни кўриб чиқадиган бўлсак, мулоҳазаларимиз жуда чўзилиб кетади. Бундан ташқари, “Маҳбуб ул-қулуб” ҳам бор. Биз дастлабки қайдлар билан чекланишни ният қилган эдик. Шу сабаб фақат “Хамса”нинг биринчи достони “Ҳайрат ул-аброр” га мурожаат этамиз. Зеро, у бобомизнинг бошқа достонларидан фарқли, воқеалар ривожига асосланган сюжетга эга эмас. Қолган достонлар сюжет воқеалари баёни орқали Навоий фалсафий-ирфоний қарашларини мажозан акс эттирса,“Ҳайрат ул-аброр” бевосита ифодалайди.
Табиийки, Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” асарини ҳам жаҳон фалсафаси ва бадиий ижодий контекстида, хусусан Суқрот, Афлотун каби антик давр, Гегель, Шопенҳауэр каби янги давр ва, табиийки, шарқ адабиёти ва ислом фалсафаси билан боғлиқликда кўриш лозим. Албатта, бир мақола доирасида бу имконсиз. Шу сабабдан биз фақат умумий мулоҳазалар билан чекланамиз. “Хамса”нинг биринчи достони “Ҳайрат ул-аброр”нинг танланиши хусусида шуни айтиш лозимки, бу достон фалсафий-ирфоний мулоҳазалардан иборат, у яхлит сюжетга эга эмас. “Достоннинг “Аввалғи муножоти”да шундай ғоя илгари сурилади: дастлаб Оллоҳдан бошқа ҳеч нарса йўқ эди. Оллоҳ ўзлигини англаш, ўз ҳусни жилваларини ва имкониятларини билиш учун оламни кўзгу сифатида яратди:
Сен эдингу бас, яна мавжуд йўқ.
Жилва қилиб ўзингга ўз ҳуснинг – ўқ...

Нозир ўзинг эрдингу манзур ўзунг,

Ишқинга хуш, ҳуснингга мағрур ўзунг...

Жилваи ҳуснингға чу йўқ эрди ҳад,

Кўзгу керак бўлди анга беадад...⁵⁰

Мунча ғаройибки мисол айладинг,

Борчани миръоти жамол айладинг... (15)
Олам, шундай қилиб, Унинг ҳусни жилвалари акс этган беадад кўзгудир. Ёки бошқача айтганда, унинг тажаллисидир. Лекин бу кўзгу одамсиз мукаммал бўлмас эди, чунки табиатнинг бошқа мавжудотлари ноқис, уларда ё жон ва руҳ йўқ (жонсиз табиатда), ё ақл ва тафаккур (ҳайвонларда) йўқ. Улар ўзини ҳам, Яратувчисини ҳам англашга қодир эмас. Шу сабаб табиатни яратишдан мақсад инсон эди:
Ганжинг аро нақд фаровон эди,
Лек боридин ғараз инсон эди. (15)
Ўзликни англаш, демак, биринчи галда илоҳий эҳтиёждир. Оллоҳ ўзининг ҳуснини кўриш учун оламни ва инсонни яратди. Инсоннинг ўзлигини англаш эҳтиёжи ҳам илоҳий иродага бориб тақалади. Чунки у ўзини англмаса, Раббисини англай олмайди. Навоий оламдаги барча нарса –Яратувчининг тажаллиси, инъикоси, моддий ва маънавий борлиқ унинг мужассам ифодасидир деган пантеистик ғояни тасдиқламоқда. Албатта, мазкур пантеистик ғоя дуалистик фалсафий йўналишда эмас, балки тасаввуфий ваҳдоният “назарияси” доирасида тасдиқланмоқда. Фақат инсонгина Парвардигор каломини, калом орқали баён этилган ҳақиқатни ва яширин сирларни, талабларни, кўрсатмаларни, ҳидоятни тушуна олади, унинг ўзини англайди. Чунки одам имонли бўлиш салоҳиятига эга.
Турфа каломингға доғи комил ул,
Сирри ниҳонингға доғи ҳомил ул... (15)

Кимки жаҳон аҳлида инсон эрур,

Билки нишони анга имон эрур. (85)
Яратувчи инсон кўнглини энг олий ганж – ақл ёрдамида ҳақиқатга интилиш, имон, кўнгил ва бошқа маънавий сифатлар билан безади. Кўнгил жисмда яширин. Кўнгил илмига одамлар ошно этилган, Зотига (Ҳаққа) олам қизиқтирилган:
Кўнглига қилдинг чу яқин ганжи қисм,
Жисмини ул ганжга қилдинг тилисм...
.
Илмиға ҳар зотни хайл айладинг,
Зотиға оламни туфайл айладинг. (15)
Демак, эътиқод, кўнгил, ақл ва илм ёрдамида Ҳақни таниш, оламни билиш инсон моҳиятини ташкил этувчи, ўзлигини англатувчи сифатлардан энг муҳимидир. Ҳақни таниш учун кўнгилни поклаш зарур, чунки у фақат пок кўнгилни маскан этиб, пок кўнгил соҳибининг ҳамдамига айланади. Навоий бу масалада ўзининг буюк салафлари, айниқса Жомий фикрларини ривожлантиради. Маълумки, “Ҳайрат ул-аброр” нафақат Низомийнинг “Махзанул-асрор”, Деҳлавийнинг “Матлаул-анвор”ига шунингдек Жомийнинг “Туҳфатул аҳрор” асарига ҳам жавоб тариқасида ёзилган. М.Муҳиддинов буни ишонарли тарзда очиб берган⁵¹. М.Муҳиддинов ёзади: “Кўнгилни алоҳида масала сифатида олиб қараш Низомийдан бошланган. Амир Хусрав бунга аниқ сўфиёна тус бериб, сўфийнинг хилватдаги ҳолатларини тасвирлайди. Алишер Навоий эса, кўнгилнинг моҳиятини тушунтириш ва унинг оламлар бўйлаб сайрига ва илоҳий қудратдан ҳайратланишига эътибор беради. Натижада, кўнгил-руҳ, кўнгил-инсон тушунчалари учала улуғ шоирда ҳам ҳар хил усулда исботлаб берилган. Низомий, Амир Хусрав ва Навоий кўнгилни бош инсоний фазилат, илоҳий маънолар хазинаси деб ҳисоблайдилар”⁵².
Кимки Унинг ганжидан (кўнгилдан) юз ўгирса, инсонликдан ҳам маҳрум бўлади:
Ё раб, ўшул ганжки маҳрам анга,
Кимса эмастур, магар одам анга. (16)
Навоийнинг Оллоҳ ўз ҳуснини томоша қилиш учун оламни ва инсонни яратгани тўғрисидаги ғояси ХIX асрда буюк олмон файласуфи Гегель томонидан ривожлантирилди. Балки, у Навоийнинг асаридан хабардор бўлмагандир. Лекин унинг фалсафасининг ўзак фикри Навоий фикрларига ўхшаш: дастлаб Мутлақ ғоя бор эди. У ўзлигини билиш учун ўзгача борлиққа – моддий Табиатга айланди. Табиат Мутлақ ғоянинг инкори бўлди, чунки у, ғоядан фарқли, моддий. Табиат ҳам Мутлақ ғоянинг ҳаракатчанлиги ва ривожланиш хусусиятини қабул қилди. Табиат ривожланиши жараёнида ундан онгга, тафаккурга эга инсон ажралиб чиқди. Инсон инкорнинг (табиатнинг) инкоридир. Зеро, у моддий жисмдан ташқари руҳоний ва ақлий (ғоявий) моҳиятга эгадир. Инсонда Мутлақ ғоя – тезис (бирламчи борлиқ, асос) ва табиат – антитезис (Мутлақ ғоянинг ўзгача, моддий акси) бирлашди, синтезлашди. Натижада ўзаро қарама-қаршиликлар бирлигини ташкил этувчи триада (учлик) ҳосил бўлди: тезис (Мутлақ ғоя), антитезис (табиат) ва синтез (инсон). Инсон онги ҳали унча тараққий этмаган пайтидаёқ табиатдан устун турувчи руҳларни, маъбудларни, кейин ягона яратувчини – Худони, етукликка эришганда эса Мутлақ ғояни (Гегель фалсафаси орқали) кашф этди. Шундай қилиб, Мутлақ ғоя ўз-ўзини инсон ёрдамида англаб олди. Аён бўлмоқдаки, ҳақиқатан, Гегель моддий олам ва руҳ қарама-қаршилигини пантеистик кўринишда муросага келтирмоқда. Бунда у айнан Навоий фикридан мазмунан ва шаклан бироз ўзгартириб, ривожлантириб фойдаланмоқда.
Гегель диний мутафаккир эмас, дунёвий илм-фан вакилидир. Шу боис амалда у Худо тушунчаси ўрнига Мутлақ ғоя, Мутлақ Руҳ тушунчаларини қўллаган. Бу билан у инсонни, назаримизда, Худога тенг, ёки шерик қилиб қўйиш хатосидан ҳам қоча олган. Навоий комили мусулмон сифатида инсоннинг онги, тафаккури орқали Яратган ўзлигини англади деган қатъий хулоса қилмайди. Бундай қатъий тасдиқ уни мушрикликка йўл қўйганликда айблашга асос бўлиши мумкин эди. Навоий Мансур Ҳаллож, Насимий, Сухравардий қисматларидан, албатта, хабардор бўлган. У “Мажолис ун-нафоис”да Ҳайдар Ҳоразмийни сўфиёна руҳдаги байти учун Ҳиротга чақиртириб, муллалар мушриклик айбини қўйишга ҳаракат қилганларини ҳам ёзиб қолдирган. Шу сабабдан, эҳтимол, Навоий инсоннинг фано орқали ўзлигидан кечиб Оллоҳни англаши тўғрисида фикрларни тасдиқлаш билан чекланади. Аммо инсон табиатнинг (олам-кўзгунинг) жавҳаридир. Бинобарин, ўз ҳусни жамолини кўриш учун Ҳудо борлиқни “беадад кўзгу” этиб яратган экан, инсон ҳам айнан шу мақсадда яратилгандир ва Унга кўзгу бўлиб хизмат қилади.
Тасаввуф бўйича йирик мутахассис Н.Комилов таъкидлаганидек: “тасаввуф аҳли орасида фалсафа ва ҳикмат таъсирида инсонни Илоҳ даражасига кўтариш, инсон билан Худони баравар қўйиш ҳоллари бўлган.”⁵³ Лекин инсонни Илоҳ даражасига кўтармасдан, Илоҳ билан қўшилиб кетиши тўғрисидаги суфиёна фикрни ҳам ўша замонларда ҳазм қилиш қийин эди. Рационал калом асосида тарбия топган шариат пешволари иррационал образли мажозни, метафорани, мистик деалектикани тушунишга ожиз эди. Шу сабабли Мансур Ҳаллож “Анал Ҳақ”, дегани учун қатл этилди. Шариат ҳукми билан қатл этилган бошқа машҳур сўфий шайхлар, суфий шоирлар тақдирини эслаш мумкин. Аммо инсонни Худо даражасига кўтарадиган айрим суфийлардан фарқли, Навоий нақшбандия тариқати вакили ўлароқ нафақат инсонни, ҳатто пайғамбарларни ҳам ҳеч бир даражада Оллоҳ ёнига қўймайди. Айни пайтда унинг диалектик фикр юритишини ҳисобга олсак, у ўзлигидан кечиб, фанога етган инсон орқали Ҳақ ўзлигини англайди, ўз ҳусни жамолини кўради, деган фикрни инкор этмаган десак, асоссиз бўлмайди. Буни “Лисон ут-тайр”да қушларнинг сафар охирида ўз сиймоларида Симурғ аксини кўра олгани ҳам тасдиқлайди. Яна “Ҳайрат ул аброр”га қайтамиз. Инсон фикри беш моддий сезги аъзосидан юксалиб, фикран кўкка интилса, у ҳайратдан (Оллоҳни англашдан ҳосил бўлган ҳолатдан) ўзлигини ҳам англайди. Шунда :
Шамъи бақо чун ёруғ айлаб кўзин
Англабон ул салтанат ичра ўзин...

Мулк ўзию тахт ўзию шоҳ ўзи,

Борча ўзи, борчадин огоҳ ўзи. (81)

Нафсға чун ориф ўлуб мў-бамў,

Фойиз ўлиб “Қад арафа раббаҳу”. (82)
Инсон нафсини енгиб, баданидаги ҳар бир тукгача хабардор бўлиб, тўлиқ нафси ва ҳирсини (ҳар бир мўйини) ўзига бўйсундирса, “ўзини билган, Раббини (Худони) ҳам билади” деган ҳикматнинг фойдасини (фоизини) кўради⁵⁴. Инсон деб аталишга имонли кишиларгина лойиқ. Имоннинг белгилари сабр, шукр ва ҳаёдир:
Бас ани инсон атағил бериё,
Ким ишидур сабр ила шукру ҳаё...

Бас ани инсон демак ўлғай раво,

Ким иши имон билан топқай наво. (86)
Биз бу тушунчалар мазмунини очиб ўтирмаймиз. Тасаввуфга бағишланган адабиётларда улар батафсил таҳлил қилинган. Фақат “наво” ҳақида фикр билдирамиз. Наво бу ерда марҳамат, неъмат, истиқбол деган мазмунда қўлланилмоқда. Имонсиз киши Худо марҳаматидан, истиқболдан жудо. Ҳақиқий киши имон билан наво топади. Бенаво деганда биз моддий ва маънавий қашшоқликни тушунамиз. Навоий имон талабларини шарҳлагач, соқийга шундай мурожаат этади:
Соқий ўлибмен, майи имон кетур,
Жисмима имон майидан жон кетур.

Қуйма бу кун жомима даврон майи,

Жоним ол, оғзимга қўй имон майи. (94)
Соқий мажозан йўл кўрсатувчи пиру-муршидни, май эса парвардигорга нисбатан ишқни ифодалайди. Навоий талқинида имон шунчаки ислом талабларини билиш ва бажариш эмас, шунингдек аввало сидқидилдан Ҳақни севиш, унинг ишқидан “маст” бўлиб, ўзини унутишни билдиради. Бу суфиёна талқиндир: имон ишққа, ишқ имонга айланади. Навоий асарида диалектикани – қарама-қаршиликларнинг ўзаро бир-бирига айланишини, бирлигини мистик шаклда ифодаламоқда. Ўзликни англаш учун ўзликдан воз кечиш лозим. Ўзликдан воз кечиш эса Тангри ишқига ғарқ бўлиб, унга сингиб кетишдир. Имон нажот аҳлига (мусулмонларга) хос. Унга амал қилиш учун исломнинг беш шартини билиш ва бажариш керак. Лекин уларни бажаришда бирор таъма, фойда кўзланмаслиги, балки улар ниёз умидида (Ҳақ васлига муҳтожликдан, Ҳаққа ўзни бағишлаш, ишқ умидида) амалга оширилиши керак:
Фони ўлиб кимки ниёз айлади,
Тенгри ани кошифи роз айлади. (102)
Ўзлигидан кечиб, Тангри марҳаматидан умид қилган, ўзини унга бағишлаган кишини, у ҳақиқатни (сирни) кашф этувчига айлантирди. Ишқсиз тақводорларни Навоий “аҳли ноз”, “аҳли мол (аҳли бойлик)” деб атайди. Улар “неъмату ноз” (хайр-садақаси) билан топганига нисбатан ниёз аҳли Яратган марҳаматини кўпроқ топади:
Ул топиб ул неъмати нози била,
Онча топиб юз бу ниёзи била. (102)
“Иброҳим Адҳамнинг Каъбаға намоз билан борғони ва Робиа Адвияға Каъбанинг ниёз билан келгани” ҳақидаги мақолотида ниёзнинг мазмуни ва хосияти янада чуқурроқ очиб берилади. Унда қуйидаги воқеа тилга олинган. Иброҳим Адҳам тожу тахтдан воз кечиб, 14 йил чўли биёбонда тоат-ибодат билан шуғулланди. Ниҳоят у ҳажни ихтиёр этиб, Маккага борса, Каъба йўқ. У “бу недир, ё Иллоҳ?” деб фиғон чекди. Шунда овоз эшитилди, Каъба “шавқу муҳаббат юкидин” қадди букилган ожизани (Робиани) зиёрат қилгани кетди. Маккага етиб келган Робиадан Иброҳим сўради: нега “Мен чекибон ранжу санга бўлди ганж”. Робиа унга жавоб берди:
Бўлди ишинг арзи намоз айламак,
Шева манга арзи ниёз айламак.

Сенга самар берди намозу риё,

Бизга бу бар берди ниёзу фано. (103)
Ўзлигидан тўла кечмаган инсоннинг ибодатини Робиа тили билан Навоий “намозу риё”, деб баҳоламоқда. Тасаввуфда Иброҳим Адҳам бутун давлатидан, шоҳлик мартабасидан кечиб, художўйликни, дарвишликни танлаган киши сифатида жуда улуғланади, ибрат қилиб кўрсатилади. У тасаввуф тимсолларидан биридир. Робиа эса ўзини тўла Оллоҳ ишқига бағишлаган, ҳар қандай таъмадан – жаннат умидидан ҳам, дўзахга тушиш қўрқувидан ҳам – холи, фақат Оллоҳни севгани учунгина унга сиғинадиган инсон образи сифатида у ҳам тасаввуфнинг тимсолларидан бирига айланган. Навоий тасаввуфнинг асл мақсадини ёрқинроқ ифодалаш мақсадида Иброҳим Адҳам ва Робиа образларидан фойдаланиб, ишқнинг тақводан устунлигини кўрсатиш учун поэтик муболаға ишлатган.
Навоий тарғиб этган ғояларини, панду насиҳатлари, тавсияларини биринчи галда ўз қалбидан, ақлу шууридан ўтказади. Гўзал хитоб-образлар орқали буни ифодалайди:
Боқма, Навоий, яна ноз аҳлига,
Арзи ниёз айла ниёз аҳлига.

Соқий, олиб кел қадаҳу қилма ноз,

Кўрки, не муштоқдир аҳли ниёз. (103)
Достоннинг бешинчи мақолотида инсоннинг ўз инсоний вазифасини, бурчини, ўз қадр-қимматини англаши учун зарур бўлган фазилатлар – карам, олижаноблик, саховат ҳақида сўз юритилади. Лекин ҳар қандай саховат, карамнинг чегараси бор. Ортиқча саховат исрофга тенг. Муҳтож кишиларга эмас, номуҳтож кишиларга кўрсатиладиган саховат бахиллик кабидир. Чунки унинг замирида ман-манлик, шуҳратпарастлик, кибру ҳаво бор. Мазкур мақолотда Ҳотам Тойи ҳикояти келтирилади. Ҳотамдан ўзинг каби саховатли кишини учратдингми деб сўралганда, у бир ўтинчини эслайди: Ҳотам оммавий зиёфат беради. Зиёфат охирлаб қолганда, чўлга тоза ҳавога чиқади ва янтоқ йиғиб зўрға судралиб, ҳар икки-уч қадамда тўхтаб, нафасини ростлаб келаётган чолга кўзи тушади. Ундан нега Ҳотам зиёфатига бормаганини сўраганда, шундай жавоб беради:
Сен доғи чеккил бу тикан меҳнатин,
Тотмағил Ҳотами Той миннатин.

Бир дирам олмоқ чекибон дастранж,

Яхшироқ андинки биров берса ганж. (133)
“Мендин анинг ҳиммати афзун эди,” – хулоса қилади Ҳотам Тойи. Ўз қадр-қимматини англаган киши бировнинг миннатини тортмаслиги, ўз меҳнати ҳисобига ҳалол луқма топиб кун кечириши лозим. Навоий ўзликни англашнинг муҳим шартларидан бири саховат қаторида меҳнатсеварлик эканини таъкидламоқда.
Инсон равнақининг омиллари ичида илм, жумладан илми адаб бор. Илм ва адаб қоидаларини эгаллаш инсонинг турли салбий феъл-амоллардан, нафс ва ҳирс қутқусидан, кибру ҳаводан сақланишига, катта-кичик ўртасида ҳурмат-иззат топишига, ота-она ва қариндош уруғлар, жамият билан манфаатларини, эҳтиёжларини мувозанатга келтириб уйғун, ҳамжиҳат яшашига имкон беради. Ҳаттоки овчилик таълимига ўргатилган итнинг оғзида келтирган ови ҳалол ҳисобланади:
Итга таалумда чу бўлди камол,
Сайд анинг оғзидин ўлди ҳалол. (138)
Қаноат, вафо, дўстлик, ишқ инсонни мақсадига етиштирувчи фазилатлардир. Уларнинг мазмун-моҳиятини очиб бериш орқали “Ҳайрат ул-аброр” ўқувчига ўз инсоний моҳиятини, инсоний муносабатлар маънисини теранроқ англашда ёрдам беради. Айниқса ишқ тўғрисида поэтик мушоҳадалар таъсирчанлиги ва теранлиги билан ажралиб туради:
Қайси кўнгилники, макон этти ишқ
Ўтдин ани лаълға кон этти ишқ.

Бўлмаса ишқ, икки жаҳон бўлмасун,

Икки жаҳон демаки, жон бўлмасун. (166)
Ишқ кўнгилни бойитади, инсонни ўзлигидан кечириб ундаги ўткинчи, номаънавий жиҳатларни, дунёвий ғараз ва ришталарни куйдиради. Ошиқ қайси тарафга кўз солса, ёри, дўсти жамолини кўрсатади (ёр, дўст – Оллоҳнинг мажозий образи). Ҳаққа содиқлик, барча иноятлар, Ҳақ васлига восил бўлиш ишқдан келади:
Ўзлугидин ишқ ани пок этиб,
Балки фано ўтига хошок этиб... (168)

Балки бўлиб ўзлиги ҳам бартараф,

Кўзки солиб, ёр кўриб ҳар тараф.
Ким бу сифат ишқда мағлуб эрур,
Ҳарнеки андин келур, ул хўб эрур. (169)
Навоий илмни гумроҳликдан сақловчи, шараф гавҳарининг кони, фойда ва нажот воситаси дея қадрлайди. Илмли кишининг бойлиги доимо ўзи билан, илмсиз киши йиққан бойлиги, у султон бўлса ҳам, кўп ҳолларда, бошига нафақат иш тушганда, ҳатто ҳаммомга кирганда, четда қолади. Султонликдан ҳеч қандай фойда йўқ. Ҳаммомда инсон табиати қандай бўлса, шундайлигича намоён бўлади, қусурларини яшира олмайди. (Мантиқий савол туғилади: ҳаммомда қусурларини яшира олмаган киши нариги дунё сўроқ-жавобида яшира оладими?). Имом Фахр Розий Хоразмшоҳга айтганидек:
Йўқ санга султонлик ила суд кўп,
Лек манга илм ила беҳбуд кўп. (194)
Навоий қаламга олган ниёзмандлик, ишқ, меҳнатсеварлик, саховат, карам, олижаноблик, қаноат, дўстлик, вафо, адл, илм, меҳру-мурувват, кечиримлилик – барчаси комиликка элтувчи фазилатлардир. Зеро, фақат комил ва комиликка интилувчи одамгина ўзлигини англайди. Киши инсон этиб яратилганига шукр қилиб, ўз нафини (манфаатини) халқ нафи билан қўша олсагина, худбинлик қилмаса, сахий бўлса, мақсадига етишади, рўшнолик кўради:
Ушбу бийик мартаба қадрини бил,
Бўйла улуғ манзала шукрини қил.

Шукрки недир? Нафъ фузун айламак,

Базл камандини узун айламак. (209)
Агар амалий жиҳатдан бировга ёрдам беролмасанг, яхши сўз билан қўллаб-қувватла:
Ганж бериб бўлмас экин тутса кўз,
Улча қилур вақтида бир яхши сўз...
Зеро:
Маъдани инсон гуҳари сўз дурур,
Гулшани одам самари сўз дурур. (209)
Одамларнинг ғам-ташвишига шерик, хурсандчилигидан севиниш, жамоа билан бирга бўлиш кишини ҳақиқий одам этиб вояга етказади ва комил бўлиш имконини беради:
Одами эрсанг, демагил одами,
Оники йўқ халқ ғамидин ғами. (210)
Одам кечиримли бўлиши лозим. Авф инсонни ўзлигини тамомила ўзгартиришга, уни ёмон йўлдан қайтариб, яхши йўлга солишга қодир. Ушбу ғояни Навоий ҳазрати Айюб ва ўғри ҳикоятида баён этади. Айюб уйига лаҳм қазиб кирган ва ўғирлаган моллари тугуни билан лаҳмга сиғмай қолган ўғрига эшигини очиб, “ чиқиб кетавер”, дейди. Хижолатдан ўғри жонига ўт кирдию бутун ўзлигини куйдириб, ботинини ёритиб, уни янги кишига айлантирди:
Ўзлики чун куйди нечунким хасе,
Топти ул ўт бирла ёруғлик басе.

Комил анга берди чу бу парвариш,

Айлади бир авф билан мунча иш. (214)
Фалак одамга фириб ва ранж беради. Ундан эҳтиёт бўлиш лозим. Ҳеч кимга чархи дун вафо қилмайди. Қанча юксак мартаба, давлат, бойлик, обрў-эътибор бермасин, оқибатда йўқликка мубтало этади. Навоий инсоният тарихида энг буюк ҳисобланган қатор тарихий ва афсонавий шахсларнинг номларини эслаб, улар қани, дея сўрайди. Шу боис:
Давлату иқболи била бўлма шод,
Меҳрига ҳам айламагил эътимод...
Сени ул этгунча забун, сен бурун
Айла, ани фақр ила хору забун. (221)
Мол-дунё тўплаган бўлсанг, уни сочиб юбор. Етти иқлим мамлакатларини олган Искандар ҳам тобутдан чиқарилган очиқ қўлини кўрсатиб, бошқаларга ибрат сабоғини бериб, бу дунёдан кетди:
То кишиким қилса назар ул сори,
Ибрат билан боққай ўшул қўл сори...
Кимки жаҳон мулки ҳавасдур анга,
Ушбу илик тажриба басдур анга. (223)
Фонийлик ҳаёт шодликларидан тўла воз кечиш эмас, балки уларга берилиб кетмаслик, ўз моҳиятини унутмасликдир. Инсон бўлиб дунёга келибсан, ҳар бир нафасингга шукр қил, шодликда яша. Бир нафас қайғу-ғамдан озод бўлиб, ёру- дўстлар билан шоду-хуррамлик қил, икки ҳаёт ўткинчи, оқибати паришонлик эканини эсдан чиқарма:
Жонни бу жамъият ила шод қил,
. Сўнгги паришонлиғидин ёд қил. (263)
Аммо бу дунёнинг, шоду-хураммликнинг ўткинчилиги сени ғамга солмасин. Бу дунё “ғам егали арзимас”:
Чунки жаҳон боғи вафосиз дурур,
Умр гули анда бақосиз дурур. (257)
Оллоҳ сенга берган барча неъматлар бир тараф бўлса, берилган ақл бир тарафдир. Ақл ато этилгани туфайли сен “борча жаҳондин” шарафлироқсан. Ақл ўзликни ва Ҳақни, унинг сирларини англашнинг воситаси ва асосидир. Имон ва илм таърифидан бошланган одамнинг улуғлиги ақл таърифида давом этади.
Бу бари инъому ато бир тараф,
Жавҳари ақл ўлди яно бир тараф...
Борча жаҳондин қилиб ашраф сени,
Айлади розига мушарраф сени. (261)
Таъкидлаш жоизки, “Ҳайрат ул-аброр”да Навоий нақшбандия тариқатининг тамойилларини достон матнига моҳирона сингдириб юборган. Достоннинг Хуросон баёнига бағишланган ўн тўққизинчи мақолоти “сафар дар ватан” тамойилининг ифодасидир. Достонда нақшбандия тамойилларининг қандай акс этгани– алоҳида мавзу. Шу сабабдан улар ҳақда сўз юритмадик.
Навоий “Ҳайрат ул-аброр”нинг охирги бобларини ишқ, Ҳақни доимо ёдда тутиш, Бадиуззамонга бағишланган йигирманчи мақолотни адолат, меҳрибонлик, таваккул ва авф ҳақидаги мулоҳазалар билан якунлайди. Булар инсондаги Худога маъқул хислатлардирки, унинг марҳаматига, нажотга етказади, ҳалокатдан халос этади. Бинобарин, Оллоҳнинг васлига восил бўлиш учун йўл очади.
Кўргач ани ҳокими бедодгар,
Кўнглига ул ишқ ўти қилди асар.
Маҳлакидин они халос айлади,
Ёр ҳорими аро хос айлади. (267)
Бадиуззамонга насиҳатларида унга ўз райинга, хоҳиш-истагингига кўр-кўрона ишонма, масалалар ечимини “эл райидан иста”, машварат қилгин дея уқтиради:
Гарчи таваккулсиз эрур азм суст,
Машварасиз қилма таваккул дуруст. (287)
Инсонга ато этилган давлат ва истеъдоддан халқ манфаати йўлида тўғри фойдаланишни Навоий уларни берган Зот олдидаги бурч ҳисоблайди. Ўзининг бу бурчига содиқ умр кечирганини таъкидлайди:
Менда бу мобайн эрур зорлиқ,
Халқ жафосига гирифторлиқ... (294)

Шеърки ҳам тушти менинг шонима,

Ул ўту бу ташдурур жонима. (297)
Шундай қилиб, Навоий ўзликни англашни уч йўналишда таҳлил қилади. Биринчиси – оламдаги ўз ўрнини, ўз насл-насабини – ягона ақлли мавжудотлигини билиш, Оллоҳ уни нега яратганини, унга қандай бурч, вазифа юклаганини англаш. Иккинчиси – ўз ҳаётини имон-эътиқод, одоб-ахлоқ, адолат, меҳр-оқибат, садоқат ва дўстлик талаблари асосида қуриш, ҳалол меҳнат эвазига, эл ва дўст-биродарлар билан машварат қилиб, келишиб, жамият билан уйғунликда шукрона умр кечириш. Учинчиси – бу дунёи фонийда ҳирсга, нафсга берилмаслик, бойликка ружу қўймаслик, келажакни, Ҳақни, унинг олдидаги ўз бурчини унутмаслик, содиқлик. Навоийнинг бу фикрлари биз учун замонлар оша буюк қадрият бўлиб келди ва шундай бўлиб қолаверади.