10
2-мавзу: O’ta cho’ziq bo’g’inlar
1. Ўта чўзиқ бўғин тушунчаси.
2. Таркибида чўзиқ унли мавжуд бўлган ўта чўзиқ бўғинлар.
3. Қўш ундош билан тугайдиган ўта чўзиқ бўғинлар.
4. Ўта чўзиқ бўғинларнинг ўқилиши.
O’ta cho’ziq bo’g’inlar bo’g’inning alohida turi bo’lib, bunday bo’g’inlar
o’zbek tili fanida ham, barmoq vaznida ham mavjud emas. O’ta cho’ziq
bo’g’inlarning aruz vaznida alohida o’rni bor.
Tarkibida cho’ziq unlilar mavjud bo’lgan hamda qo’sh undosh bilan
tugagan yopiq bo’g’inlar o’ta cho’ziq bo’g’in deyiladi. Demak, o’ta cho’ziq
bo’g’inlar ikki xil bo’ladi:
1) tarkibida cho’ziq talaffuz qilinadigan unlilar bo’lgan yopiq bo’g’inlar: tak–
ror, Maj–nun, dil–dor, tah–rir, dar–vesh. Bunday bo’g’inlarning cho’ziq
bo’g’inlardan farqi shuki, agar cho’ziq bo’g’inlarning tarkibidagi unlilar qisqa
talaffuz qilinsa, o’ta cho’ziq bo’g’inlar tarkibidagi unlilar cho’ziq talaffuz qilinadi;
2) qo’sh undosh bilan tugaydigan yopiq bo’g’inlar: mast, ba–land, xur–sand,
muhr–dor, ishq, qatl, rost.
O’ta cho’ziq bo’g’inlar quyidagi belgi bilan ifodalanadi: ~.
O’ta cho’ziq bo’g’inlar qaerda kelishi: misra boshida, o’rtasida, oxirida,
shuningdek, unli yoki undosh bilan boshlanadigan so’z yoki bo’g’indan oldin
kelishiga qarab turlicha o’qiladi.
Tarkibida cho’ziq unli mavjud bo’lgan
o’ta cho’ziq bo’g’inlar
O’ta cho’ziq bo’g’inning bu turi quyidagicha o’qiladi:
1) misra oxirida kelganda hamma vaqt bitta o’ta cho’ziq bo’g’in sifatida:
Kim bu xa–lo:–yiq–qa e–rur saj–da–goh,
– V V – – V V – – V ~
Ul bi–ri Xo:–liq–qa e–rur jil–va–goh.
– V V – – V V – – V ~
Misralar oxiridagi bo’g’inlar: «–goh», «–goh» o’ta cho’ziq bo’g’inlardir. Misra
oxirida kelgan o’ta cho’ziq bo’g’inning cho’ziq bo’g’indan farqi yo’q: o’ta cho’ziq
bo’g’in cho’ziq bo’g’in singari talaffuz qilinadi;
2) misra boshi yoki o’rtasida kelganda, vazn talabi bilan ikki xil o’qiladi:
a) ikki bo’g’in–bir cho’ziq va bir qisqa bo’g’in sifatida. Bu holda o’rtadagi
cho’ziq unli o’zidan oldingi undosh bilan bir cho’ziq bo’g’in, bo’g’in oxiridagi
undoshning yolg’iz o’zi esa bir qisqa bo’g’in hosil qiladi. Demak, o’ta cho’ziq
bo’g’in ikki bo’g’in hosil qilganda, bo’g’inlarning avalgisi cho’ziq, keyingisi qisqa
bo’ladi:–V. Masalan quyidagi baytni ko’raylik:
Do'stlaringiz bilan baham: |
