O’quv yili uchun ~ 1 ~

2022-2023-O’QUV YILI UCHUN 
~ 32 ~ 
 
olish hayvonlarda maxsus nafas olish tizimi orqali amalga oshadi. O`simliklarda esa 
maxsus nafas olish tizimi organlari bo`lmaydi. Ular to`qima va organlari orqali nafas 
oladi.
Ozuqa moddalardan to`plangan kimyoviy energiya organik birikmalar molekulasidagi 
atomlarni bog`lovchi har xil kovalent bog`larda yig`ilgan bo`ladi. Bir molekula 
glukozaning C, H, O atomlari orasidagi bog`larda to`plangan energiya
2800 kj ga teng. Fermentlar ishtirokida parchalanadigan glukozadagi energiya 
bosqichma-bosqich ajraladi. 
C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
→ 6CO
2
+ 6H
2
O + 2800 kj. 
Ozuqa moddalardan ajralgan energiyaning bir qismi issiqlik energiyasi sifatida tarqaladi. 
Boshqa qismi esa ATF ning energiyaga boy fosfat bog`larida to`planadi.
ATF nukleotidlar qatoriga kiradi. Sababi, unda har bir nukleotidda bo`lgani kabi azot 
asoslaridan adenin, uglevod komponenti riboza shakari va 3 ta fosfat kislota qoldig`idan 
tashkil topgan bo`ladi. Faqat fosfat kislota qoldig`i ATF da uchta, nukleotidda bitta 
bo`ladi.
Agar murakkab birikma tarkibida fosfat kislota bitta bo`lsa, adenozinmonofosfat (AMF), 
ikkita bo`lsa adenozindifosfat (ADF), uchta bo`lsa adenozintrifosfat (ATF) hosil bo`ladi. 
ATF ning molekulyar strukturasi mustahkam emas. U o`ziga xos fermentlar ishtirokida 
gidrolizga uchraydi: 
ATF + H
2
O → ADF + H
3
PO
4
+ 40 kj; 
Demak, bir molekula ATF dan 40 kj energiya ajralib chiqar ekan. 
ATF molekulasida energiyaga boy bog`larning mavjudligi hujayraning kichik bir qismida 
katta miqdorda energiyani to`plashga va uni ehtiyojga mos ravishda ishlatishga imkon 
beradi. ATF hujayraning maxsus organoidlari mitoxondriyalarda sintezlanadi.
ATF hujayrani energiya bilan ta`minlab beruvchi birdan-bir universal manbaidir! 
Energiya almashinuvi jarayoni ketma-ket keladigan uch bosqichda amalga oshadi: 
1. Birinchi bosqich. Tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichda murakkab moddalarning 
monomerlariga parchalanishi kuzatiladi. Jumladan, oqsillar – aminokislotalarga, 

---