O‘quvchi yozma nutqini shakllantirishn

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI

TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI

O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTINI O‘QITISH FAKULTETI
“Ro‘yxatga olindi”

O‘quv ishlari bo‘yicha dekan

muovini ________D.Rustamov

2020- yil “____” - yanvar

O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakultetining 301-guruh talabasi Turdixo’jayeva Muattarxonning “O‘quvchi yozma nutqini shakllantirishning o‘quv-metodik ta’minotini takomillashtirish” mavzusida yozilgan
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:

_________ T. Yusupova

“O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish

metodikasi” kafedrasi dotsenti

“Himoyaga tavsiya etilsin”

“O‘zbek tili va adabiyotini

o‘qitish metodikasi” kafedrasi mudiri

F.f.n. ________ M.Abdullayeva

2020- yil “__” - yanvar

TOSHKENT – 2020

Mundarija:

Kirish.

I BOB. Ona tili ta’limida samaradorlikka erishishning zamonaviy usullari.

1.1. Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida interfaol usullardan foydalanish

1.2. Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning ahamiyati

II BOB. Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida AKTdan foydalanish

2.1. Multimedia vositalaridan dars jarayonida foydalanish

2.2. Kompyuter vositalaridan foydalanish nima samarali usullari

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimini isloh qilish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etib kelinmoqdaki, ta’lim jarayonini isloh qilishda jahon ahdozalariga mos keladigan uzluksiz ta’lim tizimini yaratish, ta’lim samaradorligini yuqori bosqichlarga ko‘tarish masalalarining ijobiy hal etilishiga erishish dolzarb pedagogik vazifalar sifatida kun tartibiga qo‘yildi. Shu sababli ta’limiy islohotlarning muhim yo‘nalishi o‘qitish ishlarini tashkil etadigan va barkamol shaxs tarbiyasi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish uchun mas’ul bo‘lgan muassasalar faoliyatiga ilg‘or pedagogik texnologiyalarni samarali tashkil etishdan iborat etib belgilandi. Mazkur g‘oya O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ham o‘z aksini topdi. O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy tarbiyalash bilan uzviy bog‘langan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish nazarda tutilgan. Barkamol insonni tarbiyalash uchun esa ta’lim muassasalarida qolipga solingan emas, balki zamon talablari darajasidan kelib chiqib talabaning mustaqil faol va ongli mehnatiga asoslangan, uning ijodiy faoliyatini rag‘batlantiradigan, tafakkurini rivojlantiradigan, vaqtini tejaydigan, bilim o‘rganishini Yengillashtiradigan zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqish va o‘quv jarayoniga ularni tadbiq etish orqali darslarni tashkillashtirish lozim.

Ayniqsa, Respublikamiz Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida qo‘yidagi fikrlarni keltirgan edi - “Xalqimizda “ta’lim va tarbiya beshikdan boshlanadi” degan hikmatli bir so‘z bor. Faqat ma’rifat insonni kamolga, jamiyatni taraqqiyotga etaklaydi. SHu sababli, ta’lim sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi prinsipiga asoslanishi, ya’ni, ta’lim bog‘chadan boshlanishi va butun umr davom etishi lozim.

Umumiy o‘rta ta’lim tizimini bugungi kun talablari asosida tashkil etish, farzandlarimiz har tomonlama kamol topishi uchun, barcha sharoitlarni yaratish lozim”¹.

Ushbu fikrlar ijrosi yuzasidan mamlakatimiz ta’lim tizimida ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Ya’ni, ilg‘or innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish asosida ta’limni tashkil etish: 1) o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni qaror toptirish; 2) o‘quvchilarning mustaqil o‘qib-o‘rganishlari; 3) o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish; 4) ularda o‘quv materiallarini o‘zlashtirishga ijodiy yondashuvni qaror toptirish uchun zarur shart-sharoitni yaratishga yordam beradi. Buning ta’sirida, yana shuningdek, o‘quvchilarda bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqish, mustaqil, erkin fikrlash qobiliyati rivojlanadiki, mazkur holat ta’lim sifatini yaxshilab, samaradorligini oshiradi. Bu borada umumta’lim maktablarda o‘qitiladigan “O‘zbekiston iqtisodiy-ijtimoiy georafiyasi” kursi o‘zining qator imkoniyatlari bilan alohida ajralib turadi. SHu bois o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirishda ilg‘or innovatsion ta’lim texnologiyalaridan samarali foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchilarning zamonaviy ta’lim metodlaridan samarali, maqsadga muvofiq foydalana olishi, ularning ko‘nikmalarga egaliklari har bir o‘quv mashg‘ulotining o‘ziga xos, qiziqarli va samarali bo‘lishiga olib keladi.

Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimi mazmunini belgilab beruvchi muhim me’yoriy hujjatlarda alohida qayd etilganidek, ta’lim jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish ijtimoiy maqsad – komil inson va malakali kadrlarni tayyorlash va tarbiyalashda yuqori natijalarga erishishni kafolatlaydi. Pedagogik texnologiya nazariyasining muhim jihati – har bir pedagogning o‘z imkoniyati darajasida, turli yoshdagi ta’lim oluvchilarning muhim xususiyatlarini inobatga olgan holda ularning o‘quv faolliklarini oshirish maqsadida ta’lim jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalari vositalari imkoniyatlaridan samarali foydalana olishi hisoblanadi.

Yuqoridagi qayd etilgan fikrlardan kelib, bugungi kun ta’lim tizimiga qo‘yilayotgan talablar mazmunini anglagan holda ushbu mavzu o‘z dolzarbligi bilan alohida o‘rin tutadi.

Ona tili o’qitish maxsus metodikasi nazariy asoslarini shakllanishi umumiy va xususiy pedagogika, umumiy va xususiy psixologiya, lingvistika fanlarining malumotlarini qo’llash, qayta ishlash, tiklash jarayoni sifatida. Ona tili maxsus uslubiyati fanining nazariy asoslari. Uni maxsus fan sifatidagi metodik usullari, printsiplari, ona tili maxsus metodikasi o’rganishga differentsial yondashuvining muhimligi. Dastur bo’limlari va kurs boyicha adabiyotlar tahlili. Tilga o’qitishning zamonaviy tizimini tasniflash. Kar o’quvchilarini tilga o’qitishning tarixiy tizimi haqida qisqacha suhbat mimik, yozma va sof og’zaki metodlar. Mustaqillik davrida eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar maktabida tilga o’qitish tizimini qayta qurish, nutqiy muloqot printsipi boyicha tilga o’qitish tizimi, nutqiy muhit yaratish. Tilga o’qitish tizimidagi nutq formalari. Daktil nutqi: uni muloqot quroli sifatida nutqni shakllantirishdagi roli. Tilga o’qitish boshlang’ich bosqichini vazifalari. Tayyorlov bosqichini xususiyatlari. Tilga o’qitishni tashkil etish boyicha ish formalari. Daktil nutqiga o’rgatish. Daktil nutqi so’zlashuv nutqining bir formasi sifatida. Talimning turli bosqichlarida daktil nutqini yozma va og’zaki nutq formalari bilan aloqasi. Daktil nutqini shakllantirish boyicha dastur talablari.

Og’zaki nutqga o’rgatish. Og’zaki nutq atrofdagilar bilan muloqot quroli sifatida. Og’zaki nutqga o’rgatishning ikki yo’nalishi: labdan o’qish malakalarini shakllantirishning metodik usullari. Talaffuz malakalarini shakllantirish yo’llari.

Mashg’ulotlar mazmuni. Daktil nutqini qo’llash jarayonida og’zaki nutqni egallashning o’ziga xos yo’llari. Og’zaki nutqni shakllantirishda analitik-sintetik usul. Og’zaki nutq darslaridagi ish turlari.

Savodga o’rgatish. Savodga o’rgatish maqsadi. Savodga o’rgatishning psixologik asoslari. Savodga o’rgatish usullari. Daktil nutqini boshlang’ich nutq formasi sifatida qo’llash sharoitida savodga o’rgatishning o’ziga xos xususiyatlari. Talaffuzga, o’qishga va yozishga o’qitishning o’zaro bog’liqligi. Savodga o’rgatish darslarida ko’rgazmali va didaktik materiallarning roli va ahamiyati. O’qish malakasini shakllantirish. Alifbe bilan ishlash. Yozishga o’rgatish. Yozuvga o’rgatish metodikalarini tasnifi. Unga qoyilgan pedagogik talablar. Savodga o’rgatish bil

an aloqadorlikda yozma ish turlari: ko’chirish, ko’ruv diktanti. Savodga o’rgatish darslarini tashkil etish va o’tkazish.

I-IV sinflarda tilga o’qitish mazmuni. Tilga o’qitishni bosqichi, vazifasi, maqsadi

Nutqni rivojlantirish:

a) so’zlashuv nutqini shakllantirish. So’zlashuv nutqining funktsiyalari. So’zlashuv nutqini shakllantirish boyicha dastur talablari tasnifi. So’zlashuv nutqini shakllantirishning asosiy yo’llari. Predmetli amaliy talim darslarida so’zlashuv nutqini rivojlantirish (dialog va suhbat o’tkazish). Tabiat predmetlari va hodisalari haqida, jamiyat hayoti, bolalar faoliyati haqida dialog va suhbat o’tkazish. Yopiq kartinkalar bilan ishlash. So’zlashuv nutqini shakllantirish – barcha o’quv mashg’ulotlarni asosiy elementi. b) bog’langan nutqni rivojlantirish. Og’zaki va yozma bog’langan nutqni shakllantirish. Og’zaki va yozma bog’langan nutqni o’zaro aloqasi, bog’langan nutqni rivojlantirish boyicha dastur talablari. Predmetli amaliy talim darslarida bog’langan nutqni shakllantirish boyicha ish turlari. Hodisa va predmetlarni tasvirlovchi hikoyalarni tuzishga o’rgatish usullari, rasmlar, kinofilmlar, diafilmlar boyicha gapirishga o’rgatish. Hikoya ustida ishlashda og’zaki, yozma, daktil nutq formalarini o’zaro aloqasi. So’z va gaplar, so’z birikmalari ustida ishlash, bog’langan nutq boyicha ishlashning asosiy shartidir. Lug’at ishining asosiy vazifalari unga qoyiladigan dastur talablari.

O’qish va nutqni rivojlantirish. Tushunib o’qishning mazmuni va vazifasi. O’qishga o’rgatish boyicha dastur talablari. O’qishga o’rgatishga analitik-sintetik yondashuv. Predmetli amaliy talim darslari va o’qish darslari o’qish malakasini shakllantirishda o’zaro aloqadorlik va ketma-ketlik. To’g’ri, tez, ifodali o’qishga o’rgatish usullari. O’qish bilan birgalikda og’zaki yozma nutqni rivojlantirish. Individual va frontal sinfdan tashqari o’qishni tashkil etish, kitob tavsiya etish usullari. Sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishda o’qituvchi va tarbiyachi roli. 5-7 sinflarda tilga o’qitish. Bu bosqichdagi ish turlari, mazmuni, maqsadi Faoliyat turlari va muloqot doirasi kengayishi va murakkablashuvi. Nutqni rivojlantirish. Bog’langan va so’zlashuv nutqni rivojlantirishga qoyilgan dastur talablari. Dialog va suhbatlar o’tkazish uchun sharoitlarni o’zgartirish. Yozma va og’zaki bog’langan nutqni rivojlantirish boyicha ish turlari. Bayon turlari, bayon uchun material tanlash, bayon yozishga tayyorgarlik ko’rish. Kar va zaif eshituvchi bolalar maktabida bayon yozishga o’rgatishning o’ziga xos usullari. Insho turlari. Rasm, rasmlar seriyasi boyicha insho yozish. Kuzatuvlar asosida insho yozish. Ijodiy tasavvurlari asosida insho yozish. Muloqot quroli sifatida mustaqil yozma ishni shakllantirish. Qilgan yoki tomosha qilingan tasavurlar boyicha hisobot, taqriz tuzishga o’rgatish. Yozuvlarni takomillashtirish, devoriy gazetaga maqola yozishga o’rgatish. Hujjat qog’ozlarni tuzishga: biografiya, ariza, xatlar, tushuntirish xatlarini yozishga o’rgatish. O’qish va nutqni rivojlantirish. Kichik va o’rta sinflarda o’qishga o’rgatish vazifalari, ketma-ketligi va murakkablashuvi. O’qishga o’rgatish mazmuni va dastur talablari. Bu bosqichda o’qish uchun beriladigan materialini xarakterini o’zgarishi. Qoyilganni tushunishga erishish boyicha ish olib borish. Qadimiy asar-idrok etishga tayyorgarlik. Matnlar tanlash usullari, savol-javoblar xarakterini murakkablashuvi. Qayta o’qish maqsadi va to’g’ri. Sodda o’qishga tayyorgarlik ko’rish. Reja tuzish yo’llari. O’qish darslarida o’quvchilar - nutqiy faoliyatini faollashuvi. O’qishga o’rgatish bilan bog’liq nutqni rivojlantirish boyicha ish turlari. Grammatika, yuqori sinflarda grammatikani o’rgatish maqsadi. Dastur mazmuni va tarkibi. Talim printsip va metodlari. 8 sinfda grammatikani o’rgatish usullari. Grammatik mavzu ustida ishlash. Grammatik qoida, tushunchalar ustida ishlash. Grammatika darslarida amaliyot va nazariyani o’zaro aloqasi. Grammatika kursini turli bo’limlari: fonetika, morfologiya, sintaksis boyicha ishlash metodikasi. Orfografiya va punktuatsiyaga o’rgatish. Gra

mmatika darslarida nutqni muloqot quroli sifatida shakllantirish.

Pedagogik faoliyatda psixologiyaning ahamiyati. Faoliyat  va motivlar. Faoliyatning asosiy turlari. Motivasiya sohasilari. SHaxsi eksperimental tadqiq qilish metodlari. Pedagogik jarayonni boshqarish. Ta’lim va aqliy taraqqiyot. Pedagogik qobiliyat va uning turlari. O’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan talablar. Ilmiy tadqiqot ob’ektlari va metodlari. Ta’limni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, uning uzviyligi, uzluksizligi. O’tmish va zamonaviy pedagogikaning asosiy yo’nalishlari. Ilg’or pedagogik qarashlar. Jahon ta’lim tizimi. Pedagogik jarayondagi integratsiyalar. O’zbekiston Respublikasining ta’lim sohasidagi siyosati, kadrlar tayyorlash milliy modeli. Ta’lim va tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari, birligi, differensiyasi, yagona pedagogic jarayon. Ta’lim nazariyasi (didaktika)ning asosiy komponentlari: konsepsiyalari, paradigmalari. Ta’lim prinsplari. Talim metodlari, texnologiyalari. Ta’lim turlari va bosqichlari. Jamoada, oiladagi tarbiya hamda o’z-o’zini tarbiyalashning o’ziga xos xususiyatlari. Ta’limni boshqarish shakllari. O’quv-me’yoriy hujjatlar. Pedagog kasbining o’ziga xos xususiyatlari. Pedagogning kommunikativ qobiliyati, uning vositalari.

Ilmiy va ilmiy-texnik faoliyatni rag‘batlantirish, ilmiy-tadqiqotchilik kompetentligi,  ilmiy manbaalarni tahlil qilish metodlari: ilmiy bilish metodlari; induksiya, deduksiya, analogiya; pedagogik kompetentlik, ya’ni ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llaniladigan o‘qitish shakllari, metodlari hamda vositalari; ta’lim mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining uzviyligini ta’minlashni bilish, mashg‘ulot olib boriladigan fanning maqsadi, vazifalari, predmeti va ob’ekti, fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni va ahamiyati; fan taraqqiyotining axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga bog‘liqligi; foydalaniladigan asosiy darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar va elektron adabiyotlar; fan mazmunini ishlab chiqishda o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan gorizontal va vertikal uzviylikning ta’minlanishini baholash; fanning istiqboldagi taraqqiy etishi muammolari va ularning yechimlari haqida bilim va layoqatga egalik.

Kurs ishining maqsadi. Ona tili darslarida zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalardan foydalanishning o‘ziga xos shakllari va usullarini amalda qo‘llash.

Kurs ishining ilmiy o‘rganilganlik darajasi. Pеdagogik tеxnolo-giyalarni tatbiq qilish muammolari haqida A.G.Rivin va V.K.Dyachеnko tomonidan jamoaviy o‘qitish, D.B.Elkonin, V.V.Davidov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari surilgan rivojlantiruvchi innovatsion ta'lim to‘g‘risidagi qarashlar o‘z vaqtida ma'lum ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga boshqa innovatsion ta'lim tеxnologiyalari: dialеktik o‘qitish usullari (A.I.Goncharuk, V.L.Zarina), o‘qitish-ning individual yo‘nalishli usuli (A.A.Yarulov), evristik o‘qitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati (V.S.Biblеr, S.Yu.Kurganov), loyihali o‘z-o‘zini rеflеksiya (G.P.Shеdrovitskaya) va boshqa rus olimlarini misol kеltirishimiz mumkin.

Hozirgi kunda pеdagogik tеxnologiyalarning nazariy asoslari va ularni amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha bir qator vatandosh olimlarimiz ham samarali izlanishlar olib bormoqdalar. Bulardan R.X.Jo‘raеv, N.X.Azizxadjaеva, U.N.Ni-shonaliеv, M.S.Saidahmеdov, B.L.Farbеrman, H.Ishmatov, X.Abdukarimov, K.Zaripov, B.Ziyomuhammadov, M.Kamoliddinov, T.G‘afforova, N.X.Avliyo-qulov, Q.T.Olimov, R.Ishmuhammеdov, O‘.Tolipov, T.Nazarova, A.E.Kеn-jaboеvlarning tadqiqot ishlarini alohida ta'kidlash lozim. O‘zbеkistonda olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarining tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi kunda Rеspublikada pеdagogik tеxnologiyalarniig nazariy, amaliy asoslarini, ularning mukammalligini o‘rganish va o‘quv-tarbiyaviy jarayonga tatbiq etish davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan tadbirlar, dеb qaralyapti. Bir guruh mutaxassislarimiz pеdagogik tеxnologiyalar davr talabi, shu bilan birga yangi zamonaviy yo‘nalish ekanligini e’tirof etib, ta'lim-tarbiya jarayoniga milliy xususiyatlarni kiritgan holda qo‘llashni tavsiya etayotgan bo‘lsalar, ikkinchi guruh mutaxassislar ta’lim-tarbiyadagi inqirozdan qutilish va moslash mеxanizmlarini yaratish, ta'limga siyosatning bosh yo‘li sifatida qarash zarurligini isbotlamoqdalar.

Kurs ishining metodologik asosi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” Qonunlari, “Davlat ta’lim standartlari”, oliy ta’limi to‘g‘risidagi Nizomlar va me’yoriy hujjatlar, sharq muta-fakkirlarining fikrlari, prezident I.A.Karimov asarlari, darsliklar, o‘quv qo‘llan-malar, ilmiy tadqiqot ishlari bo‘yicha ilmiy-uslubiy ishlar va metodikalar tashkil etadi.

I BOB.

Ona tili ta'limida samaradorlikka erishishning zamonaviy usullari

1.1. Hozirgi o'zbek adabiy tili darslarida interfaol usullardan foydalanish

Ma’lumki, ona tili ta’limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirish, erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olish, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu o‘rinda ona tili ta’limiga o‘quv fani emas, balki, butun ta’lim tizimini uyushtiruvchi ta’lim jarayoni sifatida qaraladi².

Ona tili - nutq: o‘qish va yozish sohasidagi ko‘nikma va malakalar o‘quvchilar o‘quv mehnatining zaruriy sharti va vositasi hisoblanadi. Bola o‘qish ko‘nikmalarini egallash bilan, birinchi navbatda o‘z ona tilini o‘rganishi zarur.

Chunki ona tili bilimdonlikning, aql -idrokning kalitidir. Ona tili boshqa fanlarni vositasi hamdir, jamiyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili yordamida o‘rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol topishida ham, bilim va mehnatga havasini uyg‘otishda ham alohida rol o‘ynaydi. Maktabda o‘quv predmeti sifatida tilni o‘rganish tizimi tilning barcha tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so‘z yaslishi va grammatikasi (morfologiya va sintaksis)ning o‘zaro ichki borlanishlariga asoslanadi. Maktablarda ona tili o‘rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo‘ygan vazifasiga moslangan. Bu vazifalar ko‘pqirrali bo‘lib, ularni bajarish o‘quvchilar ongini o‘stirishga, ularga g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik, mehnat tarbiyasini berishga yo‘naltirilgan. Ona tilini o‘rgatish natijasida o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri, uslubiy aniq, mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to‘g‘ri yoza olish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o‘quv predmeti sifatida o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, o‘quvchini shaxs sifatida shakllantirishga yo‘naltirilgan umumta’lim vazifalari bilan bog‘liq, holda amalga oshiriladi. Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va grafik); so‘zlarning o‘zgarishi gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi (grammatik, ya’ni morfologik va sintaktik); so‘zning morfemik tarkibi va so‘z yasalish usullari haqidagi (so‘z yasalishiga doir); so‘zlarning leksik-semantik guruhi haqidagi (leksikologik); o‘zbek tili to‘g‘ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarning ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuastion qoidalarda namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘zbek tili kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko‘nikma va malakalarni ham o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, dars o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil qilishning asosiy shakli hisoblanadi. Shunday ekan, ona tili o‘qitishning samaraliligi darsning sifatiga bevosita bog‘liq.

Darsga qo‘yilgan umumdidaktik talablar pedagogik adabiyotlarda keng yoritilgan. Ularni ona tili o‘rgatishga tatbiq qilib, metodik aniqliklar kiritilsa, ona tili darslariga qo‘yilgan talablar quyidagicha bo‘ladi:

I. Yangi bilim berish, ularni nutq amaliyotiga tatbiq etish va o‘quvchilarni tarbiyalash bir butun jarayondir. Darsda o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini tashkil etishga, foydalaniladigan til materialining g‘oyaviy-siyosiy, estetik va badiiy qimmatli bulishiga, tilni o‘rganish jarayonida bolalarda dunyoqarash elementlarini shakllantirishga alohida ahamiyat berish zarur. Ijodiy izlanish muhiti yaratilgan darslarigina zarur axloqiy sifatlar tarbiyalanadi. Ona tili darslarida o‘zbek tiliga muhabbat va so‘zga ehtiyotlik bilan munosabatni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Buning uchun matn puxta tanlanadi. Tilni o‘rganish jarayonida leksik-stilistik ishlarga katta, o‘rin beriladi. Darsda she’r, soddalashtirilgan matnlar bilan birga, yuksak badiiy matnlardan ham foydalaniladi.

Ona tili o‘qitish jarayoni o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishga qaratiladi. Ona tili darslari har bir kishi uchun zarur bo‘lgan saranjom-sarishtalik, mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini ham tarbiyalaydi.

II. Darsning aniqligi va ichki mantiqiyligi, uning maqsadga yo‘naltirilganligi. Yangi material o‘rgatiladigan darsnipg logikasi o‘rganiladigan til xodisasi va uning lingvistik mohiyatining bir-biriga ta’sir qilishiga ma’lum dara-jada sabab bo‘ldi. O‘qituvchi bu o‘zaro bog‘lanishni bilishi va uni o‘quvchilar bi-lan birga topshiriqlarni bajarish davomida asta ocha borishi muhimdir. Agar dars grammatik bilimlarni mustahkamlash, orfografik ko‘nikmalarni shakllantirish maq-sadini o‘z oldiga qo‘ysa, darsning mantiqiy shartlari asta murakkablashtirib boril-gan mashqlar tizimini aks ettiradi. Bolalar biror imlo qoidasini yaxshilab bilib, o‘r-ganib olishlari uchun bir-ikki mashq jamoaviy ravishda bajariladi. O‘quvchilar mustaqilligi oshgach, mashqni mustaqil ishlaydilar. Darsda bajarilgan mashqlar o‘rtasidagi bog‘lanishni shakllantiradigan ko‘nikmaning xususiyati ham sabab bo‘-ladi. O‘quv materialining mavzuga va darsning maqsadiga mos bo‘lishi uning maqsadga yo‘naltirilishini ta’minlaydi. Darsda foydalaniladigan barcha o‘quv ma-teriallari (shu jumladan, til faktlarini kuzatish, imlo va nutqqa oid mashqlarni baja-rish uchun tanlanadigan materiallar ham) darsning maqsadiga juda mos bulishi zarur.

III. Ona tili darsi, avvalo, o‘quvchilar nutq va tafakkurini o‘stirish darsidir. Ona tili darslari ijtimoiy-foydali bulishi uchun o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri, uslubiy aniq, izchil ifodalash va boshqalar fikrini ko‘ra olish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilishi lozim. Ona tili darslarida nutq o‘stirish ko‘rsatmasi grammatik matsrialni o‘rgatishda o‘quvchilar tilimizdagi har bir so‘z turkumi yoki so‘z qismining rolini bilib olishlariga erishtiradigan metodik usullarni qo‘llashni talab etadi, ya’ni grammatik nazariya grammatik turi va aniq nutq malakalarini shakllantirishga, anglab, tushunib yozish malakalarini o‘stirishga amalda tatbiq etish uchun o‘rgatiladi. Darsda bolalar nutqini o‘stirish darsning mazmunida va darsda qullannilgan vazifalar turlarida o‘z aksini topadi. Grammatik, so‘z yasalishiga oid, orfografik materiallarni o‘rganishni nutq o‘stirish bilan bog‘lash o‘quvchilar aqliy faoliyatini boshqarish hisoblanadi. Bolalar nutqini o‘stirish jarayoni ularning tafakkurini o‘stirish bilan bog‘liq. Ona tili darsi o‘quvchilar taffakurini o‘stirish ustida ishlash maqsadiga yo‘naltirilganligiga qarab baholanadi. Bunda muayyan grammatik va orfografik materialni o‘rganish jarayonida shu materialni yaxshiroq o‘zlashtirishni taminlaydigan, aqliy faoliyatni talab qiladigan mashqlarni o‘tkazish tushuniladi. Masalan, «o‘zakdosh so‘zlar» tushunchasini shakllantirish uchun so‘zlarning leksik ma’nosi va morfemik tarkibini taqqoslashni (ularning ma’nolarida umumiylikni va ularda bir xil o‘zakning mavjudligini) bilish lozim. O‘quvchilar tafakkurini o‘stirish uchun o‘qituvchi darsga tayyorlanganda, vazifa turlarini tanlaydi, darsning materialini va unn o‘zlashtirishda bolalar bajaradigan aqliy faoliyat mashqlarini ham belgilab oladi³.

O‘quvchilarga beriladigan nazariy bilim tildan ongli foydalanish imkonini beradi. Nazariyaga ahamiyat berish, elementar tarzda bo‘lsa ham, o‘quvchilarning til hodisalari o‘rtasidagi bog‘lanishni bilib olishiga e’tibor berish demakdir. So‘rog‘iga javob topa oladilar. Masalan, nima uchun paxtakor so‘zi kslishik va egalik qo‘shimchalari bilan turlanadn, yetishtirdik so‘zi esa shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanadi. Ona tili darslarining foydali bo‘lishiga darsda og‘zaki va yozma ishlarni maqsadga muvofiq o‘tkazish (darsning taxminan to‘rtdan uch qismini yozma ishlar tashkil qilishi lozim), o‘quvchilarning o‘quv ishlarini tekshirib, nazorat qilib borish, o‘z vaqtida xatolarning oldini olish va to‘g‘rilash, texnika vositalaridan foydalanish kabi omillar katta ta’sir ko‘rsatadi. 1979-yilda AQShning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan edi: «Pedagogik texnologiya bilimlarni o'zlashtirishning hamma jihatlarini qamrab oluvchi muammoni tahlil qilish va rejalashtirish, ta'minlash, muammoning yechimini baholash va boshqarish uchun odamlar, g'oyalar, vositalar va faoliyatni tashkil qilish usullarini o'z tarkibiga oladigan kompleks, integrativ jarayondan iborat..». 80-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb ta'limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan. Pedagogik texnologiyaning har turli ta'riflari mavjud bo'lib, har bir ta'rif ma'lum nuqtai nazardan yonda-shishni ifodalaydi. Ayrim asosiy ta'riflar va ularning sharhlarini ko'rib chiqamiz: Texnologiya - biror ishda, mahoratda, san'atda qo'llaniladigan usullar, yo'llar yig‘indisi. Texnologiya-ishlov berish, ahvolni o'zgartirish san'ati, mahorati, qobiliyati, metodlar yig’indisi (V. M. Shepel).

Pedagogik texnologiya-o‘qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari, yo'llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig‘indisi va komponovkasi (joylashuvi)ni belgilovchi psixologik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi; u pedagogik jarayonning tashkiliy - uslubiy vositalaridan iborat (B.T. Lixachev).

Pedagogik texnologiya o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir. (V.P. Bespalko).

Pedagogik texnologiya-ta‘limning rejalashtiriladigan natijalariga erishish jarayoni tafsiloti (I. P. Volkov).

Ta'lim texnologiyasi-didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi (M. Choshanov).

Pedagogik texnologiya-o‘quv jarayonining o‘quvchilar va o‘qituvchi uchun so‘zsiz qulay sharoitlar ta’minlashni loyihalash, tashkil qilish va o‘tkazish bo‘yicha hamma detallari o‘ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli (V. M. Monaxov). Pedagogik texnologiya-texnika resurslari, odamlar va ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘yuvchi o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirishning hamma jarayonlarini yaratish, qo‘llash va aniqlashning tizimli metodi (YUNESKO).

Pedagogik texnologiya pedagogik maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan barcha shaxsiy, instrumentli va metodologik vositalarning tizimli yig‘indisini va amal qilish tartibini bildiradi (M.V.Klarin). Pedagogik texnologiya bu-so‘zsiz rioya qilish eng yuqori natijani kafolatlaydigan ko‘rsatmalar emas, balki qonuniyatlar bo‘lib, ularning amaliy ahamiyatidan iborat (V.Yu. Pityukov).

Pedagogik texnologiya — bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir tizimga keltirishdir (Sakomoto).