Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

fenilglitsin 

N-(o-karboksifenil)-glitsin 

 

450

Sanoatda  indigodan  tashqari  indigo  karimin,  tioindigo  kabi  bo’yagichlar  keng  ishlatiladi. 

Indigo oksidlanganda izatinga aylanadi. Oksidlash azot yoki xrom kislotalari yordamida olib borilishi 

mumkin: 

N

H

O

H

O

N

[O]

HNO

3

N

H

O

O

2

N

H

O

N

H

O

H

O

N

[O]

HNO

3

N

H

O

O

N

H

O

O

2

 

Izatin (II) to’q qizil

  rangli  kristall  modda.  U  o-aminofenilglioksil  kislota (I) ning laktoni 

hisoblanadi. Ishqor qo’shib qizdirilganda o-aminofenilglioksil kislotani hosil qiladi. 

NH

2

CO - СOOH

- H

2

O

+ H

2

O

N

H

O

O

N

O

OH

I

II

III

NH

2

CO - СOOH

- H

2

O

+ H

2

O

N

H

O

O

N

O

OH

NH

2

CO - СOOH

- H

2

O

+ H

2

O

N

H

O

O

N

H

O

O

N

O

OH

I

II

III

 

Izatin asosan imid (III) shaklida mavjud bo’ladi. 

Ko’p geteroatomli besh a’zoli geterosilik birikmalar 

Bu sinf birikmalarinig tuzilishida ikki va undan ko’p geteroatom bo’ladi. Ularni umumiy nomda 

azollar 

deyiladi.  Halqadagi  bir  geteroatom  azot,  ikkinchi  geteroatom  kislorod  bo’lsa  –  oksazol;  azot 

bo’lsa imidazol, oltingugurt bo’lsa tiazol deyiladi. 

 

O

N

O

N

S

N

S

N

N

N

H

N

N

H

оксазол

изоксазол

тиазол

изотиазол

пиразол

имидазол

O

N

O

N

S

N

S

N

N

N

H

N

H

N

N

H

N

H

оксазол

изоксазол

тиазол

изотиазол

пиразол

имидазол

 

 

Pirazol  (C

3

H

4

N

2

).

  Pirazol  hosilalarini  nomlashda  raqamlash  iminoguruhdan  boshlanib, 

ikkinchi azot tomon yo’naltiriladi. 

N

N

H

N

N

H

N

H

 

 

oksazol 

izoksazol 

tiazol 

izotiazol 

pirazol 

imidazol 

 

451

Olinish usullari.

 Pirazollar asosan ikki usulda: atsetilen birikmalariga diazometan biriktirib va 

diketonlarga gidrazin 

ta’sir ettirib olinadi. 

СH

СH

С H

2

N

+

N

-

+

N

N

H

СH

СH

С H

2

N

+

N

-

+

N

N

H

N

N

H

N

H

 

Bu usul bilan prof. A.G. Maxsumov va uning maktabining olimlari pirazolning 100 dan ortiq 

yangi hosilalarini sintez qilib oldilar va ularning fiziologik faolligini o’rgandilar. 

Atsetilatsetonga gidrazin 

bilan ta’sir ettirilganda 3,5-dimetilpirazol hosil bo’ladi: 

CH

3

– C = O 

CH

2

– CO – CH

3

+

NH

2

NH

2

N

N

H

CH

3

H

3

C

CH

3

– C = O 

CH

2

– CO – CH

3

+

NH

2

NH

2

N

N

H

CH

3

H

3

C

CH

3

– C = O 

CH

2

– CO – CH

3

+

NH

2

NH

2

NH

2

NH

2

N

N

H

N

N

H

N

H

CH

3

H

3

C

 

Pirazol 

170

0

C  da  suyuqlanadigan  kristall  modda.  Uning  hosilalari  dori-darmonlar  va 

bo’yagichlar

 ishlab chiqarishda keng ishlatiladi. 

Kimyoviy xususiyatlari.

 1. Pirazol asos xususiyatiga ega. U oksidlovchilar, kislota va ishqorlar 

ta’siriga chidamli. 

2.  Pirazol

  pirroldan  farq  qilib,  oson  nitrolanadi  va  sulfolanadi.  Bunda  o’rinbosarlar  4-

holatdagi

 vodorod bilan almashinadilar: 

N

N

H

+  HNO

3

H

2

SO

4

N

N

H

O

2

N

[H]

N

N

H

H

2

N

4

4

N

N

H

+  HNO

3

H

2

SO

4

N

N

H

O

2

N

[H]

N

N

H

H

2

N

N

N

H

N

N

H

N

H

+  HNO

3

H

2

SO

4

N

N

H

N

N

H

N

H

O

2

N

[H]

N

N

H

N

N

H

N

H

H

2

N

4

4

 

                                                          4-nitropirazol

                 4-aminopirazol 

4-aminopirazol

 anilin kabi diazotirlash, diazoqo’shish kabi reaksiyalarga kirisha oladi. 

3.  Pirazol

  natriyning  spirt  bilan  aralashmasi  yordamida  qaytarilganda  pirozolinni  hosil  qiladi. 

Pirazol

 kattalitik qaytarilganda pirazolidin hosil bo’ladi: 

N

N

H

[H]

N

N

H

N

N

H

[H]

N

N

H

N

N

H

N

N

H

N

H

[H]

N

N

H

N

H

pirazolin

 

N

N

H

H

2

N

N

H

N

N

H

H

2

N

N

H

N

N

H

N

N

H

N

H

H

2

N

N

H

N

H

pirazolidin

 

Pirazolinning asosli xossasi pirazolga qaraganda kuchli bo’lib, oson oksidlanadi. 

 

452

Pirazolon va uning hosilalari.

 Pirazolinning muhim hosilalaridan biri pirazolon hisoblanadi. 

N

N

H

О

N

N

H

N

H

О

 

                                                                 pirazolon 

Pirazolonning  hosilalari 

-ketokislota  efirlariga  almashingan  gidrazinlar  bilan  ta’sir  etib  yoki 

gidrazin 

biriktirib olinadi. 

1.  1883

  yilda  Knorr  fenilgidrazinni  atsetosirka  efiri  bilan  ta’siri  natijasida  1-fenil-3-

metilpirazolon-5 hosil bo’lishini kashf etdi: 

CH

2

– C 

СH

2

– CO – CH

3

COOC

2

H

5

NH

2

– NH – C

6

H

5

-H

2

O

O = C 

N

H

5

C

2

– O 

NH

C

6

H

5

N

N

C

6

H

5

О

CH

3

CH

2

– C 

СH

2

– CO – CH

3

COOC

2

H

5

NH

2

– NH – C

6

H

5

-H

2

O

O = C 

N

H

5

C

2

– O 

NH

C

6

H

5

N

N

C

6

H

5

О

СH

2

– CO – CH

3

COOC

2

H

5

СH

2

– CO – CH

3

COOC

2

H

5

NH

2

– NH – C

6

H

5

-H

2

O

O = C 

N

H

5

C

2

– O 

NH

C

6

H

5

N

N

C

6

H

5

О

N

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

 

2. Diketenga

 fenilgidrazin birikkanda ham yuqoridagi birikmalar hosil bo’ladi: 

СH

2

= C – CH

2

O – C = O 

NH

2

– NH – C

6

H

5

-H

2

O

N

N

C

6

H

5

О

CH

3

СH

2

= C – CH

2

O – C = O 

NH

2

– NH – C

6

H

5

-H

2

O

N

N

C

6

H

5

О

N

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

 

1-fenil-3-metilpirazolon-5 uch xil tautomer shaklda mavjud bo’lishi mumkin: 

N

N

C

6

H

5

О

CH

3

N

N

C

6

H

5

HО

CH

3

NH

N

C

6

H

5

О

CH

3

N

N

C

6

H

5

О

CH

3

N

N

C

6

H

5

О

N

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

N

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

HО

CH

3

NH

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

 

1-fenil-3-metilpirazolon-5-ni metil yodid bilan alkillab antipirin (1-fenil-2,3-dimetil-pirazolon-

5)

 hosil qiladi: 

NH

N

C

6

H

5

О

CH

3

CH

3

J

-HJ

N – CH

3

N

C

6

H

5

О

CH

3

NH

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

CH

3

J

-HJ

N – CH

3

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

 

Bu reaksiya orqali III tautomer shaklning mavjudligi isbotlanadi. 

 

453

Antipirin

  –  haroratni  pasaytiruvchi  vosita  sifatida  ma’lum.  Achchiq  ta’mga  ega,  suvda  yaxshi 

eriydi. Antipirin biopolyar ko’rinishida mavjud bo’ladi: 

N  – C H

3

N

C

6

H

5

О

C H

3

-

N  – C H

3

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

C H

3

-

 

Amidopirin  (piramidon)

  –  4-dimetilaminoantipirin  haroratni  pasaytirish  bilan  birga 

antinevralogik

  xususiyatga  ega  bo’lgan  muhim  dori.  Uni  hosil  qilish  uchun  antipirin  nitrit  kislota 

yordamida 4-nirozoantipiringa aylantiriladi. Hosil bo’lgan 4-nitrozoantipirinni dastlab qaytarib, so’ngra 

alkillab piramidon olinadi. 

N – CH

3

N

C

6

H

5

О

CH

3

HNO

3

N – CH

3

N

C

6

H

5

О

CH

3

O = N

[H]

N – CH

3

N

C

6

H

5

О

CH

3

H

2

N

2CH

3

Cl

2 HCl

N – CH

3

N

C

6

H

5

О

CH

3

(CH

3

)

2

N

антипирин

4-нитроантипирин

4-аминоантипирин

амидопирин

N – CH

3

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

HNO

3

N – CH

3

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

O = N

[H]

N – CH

3

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

H

2

N

2CH

3

Cl

2 HCl

N – CH

3

N

C

6

H

5

О

CH

3

(CH

3

)

2

N

2CH

3

Cl

2 HCl

N – CH

3

N

C

6

H

5

N

C

6

H

5

О

CH

3

(CH

3

)

2

N

антипирин

4-нитроантипирин

4-аминоантипирин

амидопирин

 

 

Imidazol  (C

3

H

4

N

2

).

  Imidazol–pirazolning  izomeri  bo’lib,  90

0

C  da  suyuqlanadi,  256

0

C  da 

qaynaydi. U glioksal, ammiak va formaldegiddan olinadi: 

OHC – CHO

+

NH

3

NH

3

CH

2

O

-3H

2

O

N

HN

OHC – CHO

+

NH

3

NH

3

CH

2

O

-3H

2

O

N

HN

N

HN

 

Imidazolning  hosilalari  yuqoridagi  usul  orqali  hosil  qilinadilar.  Imidazolning  asosli  xossasi 

pirazolnikiga  nisbatan  deyarli  besh  marotaba  kuchli  (imidazolning asosli doimiyligi 1,2

*

10

-7

, 

pirazolniki esa 3,4

*

10

-18

). 

Imidazol

  halqasi  gistidin, gistalin  kabi  aminokislotalar,  pilokarlin  kabi  alkaloidlar  tarkibiga 

kiradi. 

 

 

antipirin 

4-nitroantipirin 

4-aminoantipirin 

amidopirin 

 

gistadin 

gistamin 

 

454

N

HN

CH

2

– CH – COOH 

NH

2

-CO

2

N

HN

CH

2

– CH

2

– NH

2

гистадин

гистамин

пипилокарлин

О

O

H

5

C

2

CH

2

N – СН

3

N

N

HN

CH

2

– CH – COOH 

NH

2

-CO

2

N

HN

CH

2

– CH

2

– NH

2

гистадин

гистамин

N

HN

CH

2

– CH – COOH 

NH

2

-CO

2

N

HN

CH

2

– CH

2

– NH

2

N

HN

CH

2

– CH – COOH 

NH

2

N

HN

N

HN

CH

2

– CH – COOH 

NH

2

-CO

2

N

HN

N

HN

CH

2

– CH

2

– NH

2

гистадин

гистамин

пипилокарлин

О

O

H

5

C

2

CH

2

N – СН

3

N

пипилокарлин

О

O

H

5

C

2

CH

2

N – СН

3

N

N – СН

3

N

 

 

Tiazol  (C

3

H

3

NS).

  Tiazol  117

0

C  da  qaynaydigan  suyuqlik,  tabiatda  erkin  holda  topilgan  emas. 

Ammo tiazol halqasi ko’pchilik tabiiy birikmalar tarkibida uchraydi. 

Dori-darmonning parchalanishi natijasida tiazol hosil bo’ladi. Penitsillin tia’zolidinning hosilasi 

hisoblanadi.  Tiazolning  hosilalari  qator  tibbiy  dorilar  guruhini  tashkil  etadi.  Tiazollarni  tioamidlar  va 

xlorketonlarning o’zaro ta’siri natijasida hosil qilish mumkin: 

 

СH

3

– С = O

CH

2

Cl

+

H

2

N 

HS

C – CH

3

-H

2

O; -HCl

S

N

CH

3

H

3

C

хлорацетон

тиоацетамид

2,4-диметилтиазол

СH

3

– С = O

CH

2

Cl

+

H

2

N 

HS

C – CH

3

-H

2

O; -HCl

S

N

CH

3

H

3

C

СH

3

– С = O

CH

2

Cl

+

H

2

N 

HS

C – CH

3

-H

2

O; -HCl

S

N

S

N

CH

3

H

3

C

хлорацетон

тиоацетамид

2,4-диметилтиазол

 

 

Agar bu jarayonda tioformamid va xlorsirka aldegid ishlatilsa, u holda tiazol hosil bo’ladi: 

Н – С = O

CH

2

Cl

+

HN 

HS

C – Н

S

N

Н – С = O

CH

2

Cl

+

HN 

HS

C – Н

S

N

S

N

 

Penitsillin  –

  tiazolning  hosilalaridan  hisoblanadi.  U  dastlab  1871  yilda  A.V.Manasein 

tomonidan mog’or tarkibidan ajratib olingan. Penitsilinning 100 dan ortiq turlari ma’lum bo’lib, uning 

tuzilishi quyidagichadir: 

S

N – С = О

CH – CH – NH – CO – R 

HOOC – HC

(CH

3

)

2

C

*

*

*

S

N – С = О

CH – CH – NH – CO – R 

HOOC – HC

(CH

3

)

2

C

*

*

*

 

Penitsillinlar asosan R-ning tuzilishi bilan farq qiladilar. Agar  R-CH

2

-C

6

H

5

  bo’lsa, G penitsilin 

(benzilpenitsilin)

 deb, R=-CH

2

OC

6

H

5

 -B-penitsilin (fenoksimetilpenitsilin) deb, CH

2

-C

6

H

4

OH

 bo’lsa, 

n-oksibenzilopenitsilin

 deb va x.k. ataladi. 

 

xloratseton 

tioatsetamid 

2,4-dimetiltiazol 

 

455

18-mavzu. Olti a’zoli geterosiklik halqalar 

Benzol halqasidagi bir metin gruppasi geteroatomlarga almashinishidan hosil bo’lgan 

moddalarga olti a’zoli geterohalqali birikmalar deb aytiladi: 

 

Shulardan ko’proq ahamiyatlilari piridin va uning hosilalari hisoblanadi.