Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа
Download 29.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- NAZORAT SAVOLLARI
- Izomeriyasi va nomenklaturasi.
- Atsetilen Etin
|
4 -Misol
Nosimmetrik dietil etilening struktura formulasini yozing va xalkaro nomenklatura buyicha nomlang.
5-Misol. Propilenning sulfat kislota bilan reaksiya tenglamasini yozing va maxsulotni nomlang. Echish. N 3 S-SN=SN 2 +NOSO 3 H H 3 C-CH-CH
3
|
OSO 3 H
izopropilsulfat yoki izopropilsufat kislota M A SH K L A R 1. Kuyidagi uglevodorodlar: etil-etilen, simmetrik dieitil-etilen, dimetil-etilen (ikkala izomeri); etil izopropil- etilen (ikala izomeri) ning tuzilish formulasini yozib, ularning Xalkaro nomenklatura buyicha nomini ayting. 2. Kuyidagi uglevodorodlarning tuzilish formulasini yozib, ularning ratsional nomenklatura buyicha nomini ayting: 2- metilbuten- 1. 2,3- dimetilpenten- 2; 2,3-dimetil- 4- etilgeksen- 3; okten- 4. 3.
Tubandagi uglevodorodlarning nomlarini ratsional va Xalkaro nomenklaturalar buyicha ayting:
4. 1-brombutan va 3-brom-2-metilbutanga ishkorning spirtdagi eritmasi ta’sir ettirilganda xosil buladigan alkenlarni yozing va ularning nomlarini aytib bering.
5. Buten- 1 dan buten- 2 xosil kiling. 6. Tubandagi alkenlarning K-E. Vagner reaksiyasini yozing: propen; buten-2; penten-2; 2- metilpenten-3, 7. Brom, vodorod bromid va sulfat kislotaning kuyidagi uglevodorodlar: izobutilen, 2-metil-buten-3 bilan uzaro ta’sir reaksiyalari tenglamalarini yozing. 8. 2,4- dimetilpenten- 3 va nosimmetrik dimetiletilenlarning ozonlanish reaksiyalari tenglamalarini yozing. 9. Kaysi alkenlarning ozonidlarini suv bilan parchalaganda kuyidagi birikmalar xosil buladi:
10 . Stirolning polimerlanish reaksiyasi tenglamasini yozing. TEST SAVOLLARI 1. Kuyidagi moddani xalkaro nomenklatura buyicha nomlang. 511
A) 2,6- dimetil, 3-etil, 4-izopropil 5-gepten V) 2,6-dimetil, 3-etil, 4-propil 5-gepten S) 2,6 – dimetil, 5-etil, 4-izopropil 2 gepten D) 2,6- dimetil, 5-etil, 4-propil 2-gepten E) Tugri javob yuk 2. Etilenda kush bog xosil bulishida kanday zarrachalar ishtrok etadi? A) gibridlanmagan r elektronlar V) bitta R va ikkita S elektron S) ikkita S elektron D) SR gibrid elektron E) tugri javob yuk 3. Kuyidagi birikmalarda sis va trans izomerlar mavjudmi? A) Buten-1 V) buten-2 S) 2 metil buten-2 D) 2,3- dimetilbuten-2 E) 3 metilbuten-3 4. 3 mol etilenni suvli eritmada oksidlash uchun necha mol kaliy permanganat kerak? A) 5 mol V) 4 mol S) 3 mol D) 0,5 mol E) 2 mol 5. Markovnikov koidasini kanday moddalar uchun kullash mumkin? A) Buten-1 V) Buten-2 S) Butan D) Izobutan E) xlorbutan 6. Etilenning yonish reaksiyasi issiklik effekti 1401,6 kj/molga teng. Agar 625,7 kj issiklik ajralgani ma’lum bulsa, kancha xajm etilen yongan? A) 1 l V) 10l S) 22,4 l D) 11,2 l E) 5,6 l 7. Ozonidni gidrolizlaganda sirka va propion aldegid xosil kiladigan uglevodorodni kursating. A) Etan V) propan S) penten-1 D) penten-2 E) penten-1 8. Transizomerni kursating. E) tugri javob yuk 9- -S=S-orasidagi P-bog uzunligi nechaga teng? A) 1,54 A V) 1,20 A S) 1,33A D) 1,26 A E) 1,43 A 10. Etilen katori uglevodorodlarida kush bog kanday katalizatorlar ishtrokida siljib izomerlar xosil kiladi? A) Al 2
3 B) Ni C) HNO 3 D D) h
E) ZnCl 2
NAZORAT SAVOLLARI 1. Tuyinmagan uglevodorodlarga asosan kanday kimyoviy xossalar xos? 2. Sanoatda etilen katori uglevodorodlar kanday usullarda sintez kilinadi? 3. Laboratoriya sharoitda tuyinmagan uglevodorodlarni olishda kanday katalizatorlar kullaniladi? 4. Tuyingan va tuyimagan uglevodorodlarning fizik xossalari nima uchun fark kiladi? 5. Tuyimagan uglevodorodlarda kanday SP-gibridlanish turi mavjud? 6. Markovnik koidsi nima? Misollar bilan tushuntiring. 7. Xarajning peroksid effekti nima? Misollar bilan tushuntirib bering. 8. Vagner reaksiyasi va mexanizmni kursating. 9. Tuyinmagan uglevodorodlarda dimerlanish va trimerlanish reaksiyalari kanday sodir buladi? 10. Kush bog tutgan uglevodorodlar uchun ozonoliz reaksiyasining axamiyati nimada?
512
MAVZU: Alkinlar (Atsetilen uglevodorodlari)
1. Izomeriyasi,nomenklaturasi 2. Olinish usullari. 3. Fizik va kimyoviy xossalari. 4. Kullanilishi. Atsetilen uglevodorodlarining umumiy formulasi S n H
bo‘lib, ularning tuzilishida – S S –
bog‘lanish mavjud bo‘ladi. Bunda uglerod-uglerod orasidagi bog‘lanishga sarf bo‘lgan elektronlar sp- gibridlangan holatda bo‘ladilar. Atsetilen uglevodorodlarining dastlabki vakili atsetilen SN SN dir.
Atsetilen uglevodorodlarida struktura izomeriyasi S 4 N
dan boshlanadi. Atsetilen uglevodorodlari izomerlarining soni etilen uglevodorodlarinikiga nisbatan kam, to‘yingan uglevodorodlarnikiga nisbatan esa ko‘p. Masalan, uglerodlari soni 8 ga teng bo‘lgan to‘yingan uglevodorodlar izomerlarining soni 18 ga, etilen uglevodorodlarinig soni 66 ga, atsetilen uglevodorodlari izomerlari soni esa 32 ga teng. Buning sababi atsetilen uglevodorodlarida struktura izomeriyasi mavjud va ularda uchbog‘ning joylashuviga nisbatan ham izomerlar hosil bo‘ladi. SHuning uchun ular izomerlarining soni teng uglerod saqlovchi to‘yingan uglevodorodlarnikiga nisbatan ko‘p. Ammo ularda fazoviy izomeriya mavjud emas. Atsetilen uglevodorodlari asosan ratsional va sistematik nomenklaturalar asosida nomlanadi. Sistematik nomenklatura bo‘yicha nomlashda ularning nomi atsetilen uglevodorodlariga mos keladigan (ya’ni uglerod atomlarining soni teng bo‘lgan) to‘yingan uglevodorod nomi oxiridagi –an qo‘shimchasi –in qo‘shimchasi bilan almashtiriladi. Uchbog‘ va radikallarning holati raqamlar bilan ko‘rsatiladi.
№
Ratsional nomenklatura bo‘yicha nomi Sistematik nomenklatura bo‘yicha nomi 1.
Atsetilen Etin 2.
Metilatsetilen Propin 3.
Etilatsetilen Butin-1 4.
Dimetilatsetilen Butin-2 5.
Propilatsetilen Pentin-1 6.
Izopropilatsetilen 3-metil-butin-1
1. Sanoatda atsetilen kalsiy karbidga suv ta’sir ettirib yoki metanni chala yondirib olinadi. Kalsiy karbiddan atsetilen quyidagicha olinadi:
CaO + 3C Ca + CO 300 0 C C C Ca C HOH C HOH + CH
+ Ca(OH) 2 CaO + 3C Ca + CO 300 0 C C C CaO + 3C Ca + CO 300 0 C C C Ca C HOH C HOH + CH
+ Ca(OH) 2 Ca C HOH C HOH C HOH C HOH + CH
CH CH + Ca(OH) 2
Bunda kalsiy karbidini olish uchun katta energiya talab qilinadi. Ammo kalsiy karbididan toza atsetilen olinadi. Bir killogramm kalsiy karbiddan o‘tracha 420 litr atsetilen olish mumkin. 2. Atsetilendan atsetilen olish uchun metan 800 0 S da oz miqdordagi kislorod ishtirokida yondiriladi: H – C C – H
CH 3 – C CH
CH 3 – CH 2 – C CH CH 3 – C C – CH
3 CH 3 – CH 2 – CH 2 – C
CH CH 3 – CH – C CH
CH 3 2CH 4 HC
CH + 3H 2 + CO + CO 2 … O 2 800
0 C 2CH 4 HC
CH + 3H 2 + CO + CO 2 … O 2 800
0 C
513
Bu jarayon oksidlovchi ishtirokidagi piroliz jarayoni deyiladi. Respublikada bu jarayon «Navoiazot» ishlab chiqarish birlashmasida joriy qilingan. 3. Laboratoriya sharoitida atsetilen va uning gamologlarini uglevodorodlarning ikki galogenli hosilalaridan galoid vodorodni tortib olish va atsetilenni alkillash orqali hosil qilinadi:
4. Atsetilenni alkillash natriy atsetilenidi yoki magniygalogenatsetilen orqali olib boriladi. Birinchi holda atsetilenga suyuq ammiak ishtirokida natriy amidi bilan ta’sir ettiriladi. Hosil bo‘lgan natriy atsetilenidga galoid alkil bilan ta’sir ettirilganda atsetilenning gomologi hosil bo‘ladi: Ikkinchi holda esa atsetilenga efir yoki tetragidrofuran ishtirokida magniyorganik birikma bilan ta’sir ettiriladi. Hosil bo‘lgan birikma (Iosich kompleksi) ga galoid alkil bilan ta’sir ettirilganda atsetilenning gomologi hosil bo‘ladi. Reaksiya quyidagi tenglama bo‘yicha boradi:
Har ikkala holda ham atsetilenning bir almashgan gomologi bilan birga ikki almashgan gomologi ham hosil bo‘ladi. Fizik xossalari. Atsetilen, metil va etilatsetilenlar oddiy sharoitda gazsimon, dimetilatsetilendan boshlab esa suyuq holatda bo‘ladi. Atsetilen havo bilan portlovchi aralashma hosil qiladi. YOnganda harorat 3000 0 S gacha etadi. SHuning uchun atsetilen metallarni qirqish va payvandlashda ishlatiladi. Kimyoviy xossalari. Atsetilen uglevodorodlarida uglerod-uglerod orasidagi uchbog‘ning uzunligi 0,120 nm yoki 1,2 A 0 ga teng, ya’ni
Ular uchun asosan biriktirib olish reaksiyalari xarakterlidir. Atsetilenning kislotali xossasi sirka kislotanikiga qaragnada 17 marta kichik, etilennikiga nisbatan esa 16 marta kattadir. SHuning uchun ular nukleofil agentlar bilan reaksiyalarga (aminlar, alkogoloyatlar va boshqalar) olefinlarga nisbatan oson kirishadilar. 1. Vodorodning birikishi. Atsetilenga Ni, Pd, Pt kabi metallar ishtirokida vodorod bilan ta’sir ettilganda, u bir molekula vodorodni biriktirib olib, etilenga aylanadi. Bu jarayondan toza etilen olishda foydalaniladi: CH
CH H 2 CH 2 = CH 2 CH 3 – CH 3 Pd H 2 Pd CH CH
H 2 CH 2 = CH
2 CH 3 – CH 3 Pd H 2 Pd 2. Galogenlash. Atsetilen uglevodorodlariga galogenlarning birikishi olefinlarga nisbatan kichikroq tezlik bilan boradi. Bunda hosil bo‘ladigan trans-digalogenalkillarni oson ajratib olish mumkin. CHunki galogen ikkinchi molekulasining birikishi qiyinchilik bilan boradi:
xlor bilan portlovchi aralashma hosil qiladi.
3. Galoidvodorodlarning birikishi. Atsetilen uglevodorodlariga galoid vodorodlar, asosan NCI va HF, HgCI 2 , CdF 2 kabi katalizatorlar ishtirokida birika oladilar. CH CH + HF CdF 2 CH 2 = CH – F CH CH + HCl 190-220 0 C CH 2 = CH – Cl HgCl 2 CH CH + HF CdF
2 CH 2 = CH – F CH
CH + HCl 190-220
0 C CH 2 = CH – Cl HgCl 2
CH 2 Br – CH 2 Br CH CH + 2KBr + 2H 2 O 2KOH сп.эр.
CH 2 Br – CH 2 Br CH CH + 2KBr + 2H 2 O 2KOH сп.эр.
CH CH + NaNH 2 NH
CH C – Na
CH 3 J CH C – CH
3 NaJ
CH CH + NaNH 2 NH
CH C – Na
CH 3 J CH C – CH
3 NaJ
CH CH + CH 3 MgJ
- CH 4 CH C – MgJ R – J
CH C – R
- MgJ CH
CH + CH 3 MgJ - CH 4 CH C – MgJ R – J
CH C – R
- MgJ
2 H C C H 0,105нм
0,120нм H C C H 0,105нм 0,120нм
CH CH
Br 2 C = C Br Br H H Br 2 CH – CH Br Br Br Br CH CH Br 2 C = C Br Br H H C = C Br Br H H Br 2 CH – CH Br Br Br Br
514
Hosil bo‘lgan vinilxlorid sun’iy charm olish uchun xom–ashyo hisoblanadi. Uni polimerlab polivinilxlorid olinadi. 4. Suvning birikishi. Atsetilenga suvning birikishi natijasida sirka aldegid, uning gomologlariga suvning birikishi natijasida esa tegishli ketonlar hosil bo‘ladi. Atsetilenga suvning birikish reaksiyasini Kucherov kashf etgan bo‘lib, bu reaksiya uning nomi bilan ataladi. CH H CH OH + H 2 C HC – O – H CH 3 C O H CH 3 – C
CH + H 2 O CH 3 – C = CH
2 CH 3 – C – CH 3 OH O + - CH H CH OH + H 2 C HC – O – H CH 3 C O H CH H CH OH + H 2 C HC – O – H H 2 C HC – O – H CH 3 C O H CH 3 C O H CH 3 – C
CH + H 2 O CH 3 – C = CH
2 CH 3 – C – CH 3 OH O + - CH 3 – C
CH + H 2 O CH 3 – C = CH
2 CH 3 – C – CH 3 OH O + -
Bunda hosil bo‘ladigan orliq moddalar-vinil spirti va metil-vinil-spirtining beqarorlik sababini Etekov qoidasi bilan tushuntiriladi. Bu qoidaga ko‘ra, qo‘shbog‘ tutgan uglerod atomi gidroksil guruhini ushlab tura olmaydi. Buning natijasida qayta guruhlanish yuzaga keladi. 5. Vodorod sianidining birikishi. Atsetilenga vodorod sianidning bir valentli mis tuzlari ishtirokida birikishi natijasida akril kislotaning nitrili hosil bo‘ladi:
Akrilonitrilni polimerlab olingan tola nitron deb ataladi. Bu tola o‘z xossalariga ko‘ra tabiiy junga juda yaqin turadi. 6. Spirtlarning birikishi. Atsetilen uglevodorodlari ishqorlar yoki alkogolyatlar ishtirokida spirtlarni biriktirib olib, oddiy vinil efirlarini hosil qiladi:
Hosil bo‘lgan vinil efirlari yana spirtlar bilan reaksiyaga kirishib, atsetallarni hosil qilishi mumkin: Butil spirtining atsetilen bilan hosil qilgan efiri – vinil butilefiri SHastakovskiy balzami nomi bilan mashxur bo‘lib, o‘n ikki barmoqli ichakni davolashda ishlatiladi.
7. Organik kislotalarning birikishi CH 3 – C O ОH + CH CH 200 0 C CH 3 – C O O – CH = CH 2 CH – C
+ CH CH 200
0 C CH 3 – C
Zn(CH 3 COO) 2 CH 3 – C O ОH + CH CH 200
0 C CH 3 – C
O O – CH = CH 2 CH – C
+ CH CH 200
0 C CH 3 – C
Zn(CH 3 COO) 2
Vinilatsetat elimlar olishda, organik shisha tayyorlashda ishlatiladi. 8. Aldegid va ketonlarning birikishi. Atsetilen aldegid va ketonlar bilan birikib, atsetilen qator spirtlarni hosil qiladi:
CH
C – CH 2 OH + H – C O H HOCH 2 – C
C – CH 2 OH CH C – CH
2 OH + H – C O H
O H HOCH 2 – C
C – CH 2 OH 9. Almashinish reaksiyalari. Atsetilen uglevodorodlari, agar ular terminal tuzilishga (uchbog‘ chekkadagi uglerod atomida joylashgan bo‘lsa) ega bo‘lsalar metallar, galogenlar va boshqalar bilan almashinish reaksiyalariga kirisha oladilar. Agar atsetilenni kumush nitratning ammiakdagi eritmasidan o‘tkazilsa oq cho‘kma – kumush atsetilenidi hosil bo‘ladi: CH CH + HCN Cu 2
2 + NH
3 + HCl
60 0 C CH 2 = CH – CN CH CH + HCN C 2 Cl 2 + NH + HCl 60 0 C CH 2 = CH – CN CH CH + HCN Cu 2 Cl 2 + NH 3 + HCl
60 0 C CH 2 = CH – CN CH CH + HCN C 2 Cl 2 + NH + HCl 60 0 C CH 2 = CH – CN CH
CH + R – OH R – ONa
CH 2 = CH – OR CH CH + R – OH R – ONa CH 2 = CH – OR CH 3 – CH(OR) 2 CH 2 = CH – OR R – OH CH
– CH(OR) 2 CH 2 = CH – OR R – OH H – C
O H + CH CH 100
0 C Cu +1 CH
C – CH 2 OH H – C O H H – C O H + CH CH
100 0 C Cu +1 CH C – CH 2 OH CH CH + CH 3 – C
O CH 3 CH C – C – CH 3 OH
3 CH
CH + CH 3 – C O CH 3 CH C – C – CH 3 OH
3 CH
C – C – CH 3 OH CH 3
AgNO 3 + NH 4 OH [Ag(NH 3 )
] + OH – [Ag(NH
3 ) 2 ] + OH – + CH
CH Ag – C
C – Ag + 4NH 3 + 2H 2 O AgNO 3 + NH
4 OH [Ag(NH 3 )
] + OH – [Ag(NH
3 ) 2 ] + OH – + CH
CH Ag – C
C – Ag + 4NH 3 + 2H 2 O
515
10. O‘zaro birikish. Atsetilenni bir valentli mis tuzlari bo‘lgan eritma (Pyulend katalizatori) dan o‘tkazilsa, uning ikki yoki uch molekulasi o‘zaro birikib vinil yoki divinilatsetilenni hosil qiladi:
Agar atsetilen yuqori haroratda katalizatorlar ustidan o‘tkazilsa, unda benzol hosil bo‘ladi: Atsetilen nikel yoki kobalt karbonillari ishtirokida o‘zaro birikib, siklooktatetraenni hosil qiladi:
muvozanatda bo‘lishini aniqlagan:
12. Atsetilenning ammiak bilan o‘zaro yopiq zanjir hosil qilib birikishi. Atsetilen ammiak bilan yuqori haroratda va maxsus katalizatorlar ishtirokida o‘zaro birikib geterotsiklik birikmalar –pirrol, piridin asoslari va boshqalarni hosil qiladi:
Katalizatorlar tabiati hamda reaksiya sharoitiga qarab bunda asosiy mahsulot sifatida azotli getreotsiklik birikmalar yoki atsetonitril hosil bo‘lishi mumkin:
Download 29.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|