O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat savollari:

1. 
   Tortishishning markaziy maydoni bo’lib qanday jismning maydoni qabul qilingan ?
   
2. 
   Tortishishning markaziy maydonida harakatlanayotgan jismning boshlang’ich va ixtiyoriy masofadagi tezligi orasida qanday bog’lanish mavjud ?
   
3. 
   Tortishishning markaziy maydonida harakatlanayotgan jismning harakat trayektoriyasi uning boshlang’ich tezligiga bog’liqmi?
   
4. 
   Elliptik trayektoriya bo’ylab harakatlanayotgan jismning ellipsning ixtiyoriy nuqtasidagi tezligi qanday topiladi ?
   
5. 
   Elliptik bo’ylab harakatlanayotgan jismning davri qanday topiladi ?
   
6. 
   Birinchi va ikkinchi kosmik tezliklar deb qanday tezliklarga aytiladi ?
   

Ma’ruza№11
Mavzu: Oyga uchish traektoriyalari. Oyga uchish .
Planetalarga uchish
Reja:

1. 
   Oyga uchish traektoriyalari.
   
2. 
   Oy sirtiga qo’nish.
   
3. 
   Planetalarga uchish traektoriyalari.
   

Tayanch so’z va iboralar:
Kosmik apparatlar, traektoriyalari, aylanma orbita, kosmonavtika, Gomon orbitasi, Oyga uchish traektoriyasi, Orbital tezlik, elliptik orbita, Gomon traektoriyasi , Oy orbitasi , Oyning gravitatsion parametri, kosmik tezliklar, tortish kuchi, «Luna 9» planetalararo avtomatik stansiya, «Apollon» avtomatik stansiyalar.


Oyga uchish traektoriyalari

KAlarni Oyga uchirishni traektoriyalaridan ko’p xil bo’lib, bo’lar ichida eng soddasi- Oy orbita tekisligida yotuvchi trektoriya bilan tanishamiz. Shuningdek bu masalani yanayam soddalashtirish uchun Oyning Yer atrofidagi orbitasini radiusi 384400 km li orbitadan iborat deb qaraymiz (aslida u ellips bo’lib, anogeynda bu masofadan 21 ming km Yer dan nari ketib, perigeymda 21 ming km yaqin keladi)

KAni Oyga uchirish uchun dastlab u Yer atrofidagi Oy orbitasi tekisligida yotuvchi (kamida 200 km balandlikka ega) orbitaga chiqariladi. (-rasm). Eslatganimizdek, kosmonavtikada o’tish orbitalari (misolimizda – Yer atrofii orbitasidan Oy orbitasiga o’tish orbitasi) ichida kam energiya sarfi Bilan kechadigan, bunday trektoriya, oraliq orbitadan (n=200 km) boshlanib, radiusi 384400 kmli Oy orbitasidan tugaydigan yarim eliptik trektoriya sanaladi. Bunday o’tish trektoriyasi, uning ixtirochisi olim Gomon sharafiga Gomon orbitasi deb yuritiladi. Shu xildagi Oyga uchish trektoriyasining hisob kitobini qilaylik. Buning uchun dastlab Yer atrofida 200 km balandlikdagi oraliq orbitada xarakatlanayotgan KAning tezligini Yerning gravitasion parametri K_=4Ћ10⁵km³/s² va orbita radiusi r=R_+200 km=(6370+200)km=6570km ga ko’ra aniqlaymiz:

Oyning orbital tezligi esa v=1, 1018km/s.
¤tish traektoriyasi hisoblangan yarim eliptik orbitaning kata yarim o’qi

Gomon traektoriyasining peregeydagi tezligi:
: V_A=0. 187 km/s
tezlikka ega bo’ladi.
Bundan ko’rinadiki, KA Oy orbitasining biror nuqtasiga yetib borganda, uning Oyga nisbatan tezligi (Oyga tushish tezligi)

bo’ladi.
Endi Oyga uchib borish vaqtiga kelsak, u KAning orbitasiga o’rganib o’tuvchi gomon-eliptik orbitasi bo’ylab to’la aylanish davrining yarmiga teng bo’lishini topish qiyin emas. Bu davr Kepler qonuniga ko’ra

K_ va  larning qiymatlariga ko’ra:

t-uchish vaqti T davrning yarmiga tengligidan
bo’ladi
Apogeyda Oy orbitasiga ko’tarilganda chuzinchoq o’tish orbitalari, KA ni oraliq orbitadan ko’tarilishi gorizoantal kattaligiga bo²liq bo’lib, u 2 m/s xatolik bilan oraliq orbitadan ko’tarilsa, anogeyda uning balandligi 8000 kmga o’zgaradi. Oy diametrini bu (8000 km) bilan solishtirsak 2 m/s xatolik bilan uchirish, Oyni mo’ljalga olishda kata xatolik ekanligi ayon bo’ladi.
Oy anogeyda bo’lganda, ya’ni Yerdan Oygacha o’rtacha masofadan (384800 km) 21ming kilometr narida bo’lganda KAning minimal boshlan²ich tezligini 5 m/s ga ortirish lozimligi ma’lum bo’ladi.