O’rta maxsus ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo'qon davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim kafedrasi tilshunoslikning dozarb masalalari fanidan

Leksik me’yorlar deganda nutq jarayonida umumxalq tilida mavjud bo‘lgan so‘zlarni to‘g‘ri tanlash va o‘rinli ishlatish tushuniladi. Ko‘pma’nolilik, sinonimlar va variantlar shaklidagi leksik birliklar doirasida tanla-nish imkoniyatining ko‘pligi uning xususiy me’yorlari-ning shakllanishiga ham sabab bo‘lgan. Tilimizdagi dialektizm, neologizm va okkazionalizm, pleonazm va boshqa leksik birliklarning me’yoriy xususiyatlarini bilish ќam leksik me’yor to‘g‘risidagi ma’lumotlarimizni kengaytiradi.
Dialektizmlar va adabiy til me’yori doirasida me’yorni belgilash tilimizdagi mas’uliyatli masala-lardan biri sanaladi. CHunki adabiy til sheva leksi-kasidan ularning ko‘pchiligi uchun umumiy bo‘lgan so‘zlarni tanlab oladi va uni o‘z leksik tarkibiga kiritadi (mas., sigir-siyir-inak; chaqaloq-buvak, tuxum-moyak-yumurta, chumoli-murcha-qarinja-qumurusqa kabilar).
O‘zbek tilida aynan ekvivalentlari mavjud va varvarizm sifatida qaraladigan nu, tak, vot, sovsem, voobщe, tolko, tolko tak, estestvenno, obyazatelno, konechno, uje, pochti, tak chto, znachit, kak raz, neujeli, tem bolee, dokument, oformit qilmoq, organizovat qilmoq, prinimat qilmoq, razreshenie olmoq, podpis qo‘ymoq, bo, akun, soni kabi so‘z va birikmalarining ishlatilishi ham ijobiy hodisa emas. Bu erda ham me’yor buzilgan.
O‘zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi qonunning qabul qilinishi munosabati bilan fanlarning turli yo‘nalishlari bo‘yicha atamashunoslik sohasida islohotlar o‘tkazish, ularni «o‘zbekchalashtirish»ga imkoniyat yaratildi. SHunday bir vaziyat yuzaga keldiki, atamalarni «milliylashtirish»ga ishtiyoq kuchayib ketdi. Tavsiyalar ham nihoyatda ko‘paydi (Bu haqda yuqrida ham fikr bildirilgan edi).
Mustaqillik tufayli yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar natijasida tabiiy ravishda tilimizda ham juda ko‘plab yangi so‘z va iboralar, birikmalar paydo bo‘layapti. Bu holatni, asosan, fan, ishlab chiqarish, iqti-sodiyot, xalqaro munosabatlar, huquq sohalarida, qisman maorif, madaniyat, san’at va badiiy adabiyot sohalarida kuzatamiz. Xalqimiz ularni qanday qabul qilishidan qat’iy nazar, ularni qo‘llashdagi har bir holatga munosabat bildirib borilishi, me’yor sifatida tavsiya etilayotgan variantlarning nega shunday tarzda ma’qul ko‘rilganligi asoslanishi zarur bo‘ladi.
Xususiy me’yorlar sifatida qaraladigan ma’lum sohaga va kasb-hunarga oid til birliklari me’yorlari haqida bilimga ega bo‘lish ќam muќim.
Kasb-hunarga oid birliklardan tashqari tilimizda biror ijtimoiy guruh yoki toifaga, masalan, talabalar, savdo xodimlari, sportchilar, o‘g‘rilar, bezorilar, shofyorlar kabilarning o‘ziga xos va boshqalar tushunmaydigan, jargon deb ataladigan «yasama tili» mavjud. Bu til ana shu guruhlar doirasida amal qiladi va og‘zaki shaklda me’yorlashib, og‘izdan og‘izga ko‘chib yashaydi. SHu jarayonda ularning ayrimlari yo‘qolib ketishi, ayrimlari o‘zgarishi, davrlar o‘tishi bilan bu qatlam yangi birliklar hisobiga boyib borishi mumkin. Ma’lum qismi esa ommalashib ketadi. Dollar ma’nosini beradigan ko‘k, karam so‘zlari bunga misol bo‘la oladi.
Badiiy adabiyot matnida jargonlar maxsus vazifa ba-jaradi. Uning ko‘magida asar voqealari bir qadar ishonch-li tasvir qilinishi yoki qahramonlar tili individuallashtirilishi mumkin. Masalan, qafas (13) - turma, arava (66) - mashina; malax (56)- pul; dum (54) - orqadan kuzatib yuruvchi odam; buyurtma, mukofot (36, 45) – o‘g‘irlangan mol, narsa kabi.
Ma’lum bo‘ladiki, tildagi me’yorlashish ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, umumiste’moldagi so‘zlar ma’lum kasb-hunar yoki jargon doirasida atamalashishi, asosiy me’yorlashgan holatidan chetga chiqib ketishi yoki buning aksi – kasb-hunar yoki jargonga oid xususiy me’yorlar qamrovi-dagi atamalarning ma’nosi kengayib, ular umumxalq mulkiga aylanishi mumkin.
O‘qituvchi davr bilan hamnafas inson, ziyoli sifatida o‘zbek tilining mavqeiga, o‘quvchilar va talabalar nutq madaniyatiga ta’sir etuvchi omillar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lishi, ayniqsa, ta’sir doirasi keng bo‘lgan ommaviy axborot vositalarida tildan foydalanish holati haqida ma’lum tushunchaga ega bo‘lishi, ularda adabiy til me’yoriga amal qilinmagan jihatlarni baholay olishi lozim.
Ommaviy axborot vositalaridagi ijobiy holatlar bilan birga nutq madaniyatiga salbiy ta’sir etuvchi ayrim jihatlarni(tildan foydala-nishdagi ba’zi kamchiliklarni) o‘quvchilarga misollar asosida tushuntirib berish, ularning e’tiborini qaratish hamda bunday holatlarga yo‘l qo‘ymaslikka yordam berishi mumkin. Quyida gazeta tilida adabiy me’yorga rioya etilmagan ayrim holatlar tahlilini keltiramiz. Ushbu holatlar o‘qituvchining ish jarayonida ma’lum darajada foydali bo‘lishi mumkin.