O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti
Download 1.58 Mb. Pdf ko'rish
|
siyosatshunoslik
Partiyalar
siyosati Faoliyat ustuvorligi (maqsad) Betaraflik siyosati Milliy kelishuv siyosati Jamoat tashkilotlari va harakatlar siyosati “Ochiq eshiklar” siyosati “Katta sakrash” siyosati 30 SIYOSIY MANFAAT Kishilarni muayyan siyosiy maqsadlarni qo`yishga rag`batlantiruvchi va ularga erishish yuzasidan aniq siyosiy harakatlarni ro`yobga chiqaruvchi ichki, anglab yetilgan siyosiy xulq manbaini o`zida mujassamlashtiradi. SIYOSIY MUNOSABATLAR Hokimiyat institutlarining va ijtimoiy guruhlarning o`zaro aloqadorlikdagi qat`iy xususiyatini ifodalaydi. S I Y O S A T ¬ N I N G T U Z I - L I S H I SIYOSIY TASHKILOT Ijtimoiy jarayonlarni tartibga solish va boshqarish markazlarini ommaviy hokimiyat institutlarining roli sifatida ifodalaydi. SIYOSIY ONG Siyosiy hayotni kishilarning anglab yetilgan munosabatlariga o`zlarining muhim manfaatlariga qaramligini tavsiflaydi. SIYOSIY FAOLIYAT Sub`ektlar ijtimoiy faolligining turli ko`rinishlari bo`lib, ularning harakati o`zlarining siyosiy maqomlarini ular tomonidan amalga oshirishni ifodalaydi. 31 S I Y O S A T I J T I M O I Y H A Y O T N I N G B O S H Q A S O H A L A R I B I L A N O ` Z A R O M U N O S A B A T L A R I Siyosat- oqibat aloqalari Siyosiy jarayonlarni nosiyosiy (iqtisodiy, g`oyaviy, madaniy) omillar bilan o`tib borish xususiyatini va kelib chiqishi determinatsiyasini tushuntirib beradi Funksional aloqalar Siyosat va ijtimoiy hayotning boshqa sohalarining o`zaro aloqadorligini ijtimoiy jarayonlarni tartibga solishning nisbatan mustaqil tizimi sifatida aks ettiradi. S I Y O S A T Iqtisodiyot Madaniyat Din Ijtimoiy soha Huquq Mafkura Axloq 32 S I Y O S A T N I N G A S O S I Y F U N K S I Y A L A R I S I Y O S A T Jamiyatning barcha guruh va qatlamlari eng muhim manfaatlarini ifodalaydi. Ijtimoiy tizimning yaxlitligini, barqarorlik va tartibotni qo`llab-quvvatlash, aholi turli qatlamlarining integratsiyasi Inson va tabiat, xalqlar o`rtasidagi munosabatlar sohalarini kengaytirish, jamiyat va inson ijtimoiy taraqqiyotining innovatsionligini ta`minlash. Ijtimoiy jarayonlarni boshqarish va rahbarlik qilish, vujudga keladigan ziddiyatlarni ixchamlashtirish, fuqaro va davlat o`rtasidagi munosabatning sivilizatsiyali bo`lishini ta`minlash. Shaxsning ijtimoiylashuvi, insonni mustaqil ijtimoiy faol mavjudot sifatida qonuniylashtirish 33 S I Y O S A T Davlat ishlarida qatnashish, uning faoliyati mazmuni, vazifalari va shakllarini aniqlash. Siyosiy hokimiyatdan foydalanish orqali manfaatlarni tartibga solish bilan bog`liq bo`lgan katta ijtimoiy guruhlararo munosabatlar sohasidagi faoliyat. Davlatning ijtimoiy turmush masalalari yoki voqealari yig`indisi Kishilar o`rtasida o`zaro munosabatlarda ma`lum maqsadlarga erishishga qaratilgan harakatni tavsiflash. O`ziga xoslik Davlat - hokimiyat tartibga soladigan ob`ektlar sonini ongli ravishda ko`paytirish yoki kamaytirish layoqati, universallik. Ijtimoiy turmushning boshqa sohalariga kirib borish layoqati. Nosiyosiy ijtimoiy hodisalar, sohalar bilan hisoblashish layoqati Siyosatni tushuntirishning asosiy paradigmalari (yondashuvlari) Teologik Siyosat va hokimiyat mavjudligini haddan tashqari tabiiy izohlash. Sotsial (ijtimoiy) Siyosat - siyosiy sub`ektning ijtimoiy-madaniy xususiyati, ijtimoiy turmushning boshqa sohalari harakati orqali tavsiflanadi. Racional tanқidlar Siyosat, unga nisbatan tashqi bo`lmagan omillar bilan emas, balki ichki sabablar, o`ziga xosliklar, elementlar bilan tushuntiriladi. Naturalistik Siyosat tabiati quyidagi ta`sirlardan kelib chiqadi: Tashqi tabiiy muҳit. Tirik tabiat xususiyati. Insonni sifati. Geograf. yondashuv Biologik yondashuv Ruhiy yondashuv 34 SIYOSIY QARASHLAR, G`OYALAR VA TA`LIMOTLAR TARIXI Antik davrning siyosiy tafakkuri Siyosiy fikr Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rimda shiddatli siyosiy hayotni nazariy jihatdan umumlashtirish shakli sifatida rivojlandi. Polis demokratiyasi institutlarining amal qilishi, unda fuqarolarning faol ishtiroki, siyosiy qarama- qarshiliklarni hal qilish mexanizmining mavjudligi, jamiyatda birlikni ta`minlash chora-tadbirlari to`g`risidagi tassavurlarning borligi. Bunday g`oyalar, fikrlar hozirgacha ham o`z axamiyatini yo`qotmagan. Buyuk grek faylasufi Platon (er.avv.427-347yy.) o`zining asarlarida (“Davlat”, “Siyosat”, “Qonunlar”) davlatning kelib chiqishi to`g`risida qiziqarli rivoyatlarni yaratdi: har bir kishi o`zining ehtiyojini yolg`izlikda qondira olmasligi va o`zgalarning yordamiga muhtojligi tufayli davlat kelib chiqqan. U ideal davlat to`g`risidagi tasavvurni shakllantiradi, ya`ni real mavjud bo`lmagan va quyidagi xususiyatlardagi davlat:bu erda hokimiyat layoqatli kishilarga tegishli, ijtimoiy ierarxiya (quyi mansabdorlarning yuqori mansabdorlarga bo`ysunish tartibi)ning mavjudligi hokimiyat vakolatlarining tengsizligida ifodalanadi; bunday davlatda siyosiy munosabatlar adolat printsipiga bo`ysunadi, ya`ni Platoning fikricha, buning mazmuni - har kim belgilangan majburiyatni bajaradi va shuning uchun taqdirlanadi; iste`mol tengligi printsipi sifatidagi “Kommunizm” yuqori sinflarda amalga oshiriladi va quyi sinflar oldida ular jipsligini saqlashning sharti bo`lib xizmat qiladi. Platon o`zi yashagan davrda mavjud bo`lgan davlat tuzilishining real tiplariga tavsif beradi: timokratiya – shuhratparaslar hokimiyati; oligarxiya - ozchilikning ko`pchilik ustidan hukmronligi; demokratiya –ko`pchilikning hokimiyati (boylar va kambag`allar o`rtasidagi qarama –qarshilikni keskinlashuvini mazkur shaklning kamchiliklaridan biri sifatida e`tirof etadi); tiraniya – bir kishining hamma ustidan hukmronligi (Platonning e`tirof etishicha boshqaruvning yomonroq ko`rinishi). Yana bir grek faylasufi Aristotel(er.av.384-322 yy.) o`zining “Siyosat”, “Afina politiyasi”, “Etika” kabi asarlarida siyosiy hayotning turli masalalarini tadqiq etadi. U davlat tuzulishi shakllarini to`g`ri (monarxiya, aristokratiya, politiya – bunda hokimiyat umumiy farovonlik yo`lida amalga oshiriladi) va noto`g`ri (tiraniya, oligarxiya, demokratiya – bunda hokimiyat mexanizmi kimlar hukmronlik qilsa, o`shalarning manfaatlariga bo`ysunadi)ga ajratadi. Aristokratiya 35 va demokratiya sifatlarini o`zida mujassamlashtirgan politiyani Aristotel davlat tuzulishining eng ma`qul tipi deb hisoblaydi. Ijtimoiy silkinishlarning asosi sifatida mulkiy tengsizlikni ko`rsatar ekan, faylasuf siyosiy jarayonlarning ijtimoiy tomoniga diqqatini qaratadi. Aristotel tomonidan “o`rta element(unsur)” nazariyasi yaratilgan bo`lib, unga ko`ra boy ham bo`lmagan, kambag`al ham bo`lmagan, o`zining jamiyatdagi o`rni va mustaqilligi, erkinligi bilan jamiyatni ijtimoiy silkinishlardan saqlab tura oladigan tabaqalar jamiyati ilgari suriladi. Bu g`oya hozirgi zamonda keng tarqalgan “o`rta sinf” nazariyasining asosini tashkil etadi. Buyuk rim mutafakkiri, notiq, siyosiy arbob bo`lgan Mark Tulliy TSitseron (er.av.106-43 yy)ning ko`pgina g`oyalari ham bugungi kun uchun dol-zarb sanaladi. Aristotelning izidan borib, u ham o`zida demokratiya va aristokratiya xususiyatlarini mujassamlashtirgan boshqaruv shaklini maqbul deb hisobladi. ”Saylanadigan lavozimlarga da`vogarlar uchun qisqacha qo`llanma” deb nomlangan asarida TSitseron hozirgi zamon siyosiy amaliyotida qo`llanishi lozim bo`lgan juda ko`p foydali maslahatlarini yozib qoldirgan. S I Y O S I Y G ` O Y A L A R I N I N G P A Y D O B O ` L I S H I V A R I V O J L A N I S H T A R I X I Asosiy tarixiy davrlar Asosiy bilimlar va etuk mutaffakirlar Ijtimoiy siyosiy ta`limotlarning o`ziga xos xarakterli jihatlari Qadimgi Sharq siyosiy ta`limotlari (Misr, Eron, Xitoy, Bobil, Hindiston) Hammurapi, Zardushtiylik, Konfusiy Bu davrda siyosiy qarashlar mustaqil ilm sohasi bo`lib ajralib chiqmagan siyosiy hokimiyat va tuzum alohida nuqtai- nazardan kelib chiqib tushuntirgan Qadimgi Rim, Yunon siyosiy ta`limotlari Gomer, Salamon, Pifagor, Demokrit, Suqrot, Platon, Siseron Sekin-astalik bilan siyosiy qarashning afsonaviy formalaridan ozod bo`lish, falsafiy bilimlarning mustaqil bir qismi sifatida bayon qilinganligi, davlat tuzilishi tahlili va uning boshqaruv tasnifini ishlab chiqish O`rta asr ijtimoiy-siyosiy ta`limotlari M.Avgustin, F.Akvinskiy Diniy bilimlarning kuchayishi natijasida ijtimoiy-siyosiy g`oyalarning rivojlanishi. Siyosiy hokimiyatning diniy nazariya bilan asoslanishi. Davlat siyosatida dinning roli Uyg`onish va madaniy yuksalish davrlarida siyosiy ta`limotlar Makiavelli, M.Lyuter, T. Mor, T. Kampanella, J. Boden, G.Gobbs Dinni siyosiy g`oyalardan ajralib chiqishi, siyosiy nazariyada insonparvarlik g`oyalarining rivojlanishi. Insonparvarlikka asoslangan demokratik qarashlar, jamiyatni inqilobiy o`zgartirish, erkinlik, tinchlik gғoyalarini ilgari surgan Yangi davrdagi siyosiy ta`limotlar Sh. Montesk`e, J.J.Russo, O.Kont Liberal siyosiy mafkuraning shakllanishi. Hokimiyatning bo`linishi muqarrarligini asoslanishi: - huquqiy davlat tasnifi; - burjua demokratiyasini boshqaradigan mexanizm; - inson va fuqarolar huquqlari shakllanishi 37 Asarlari – “Baxt-saodatga erishuv haqida”, “Fozil shahar aholisining fikrlari”, “Baxt – saodatga erishuv yo`llari haqida risola”, “Buyuk kishilarning naqllari”, “Fuqarolik siyosati”, “Qonunlar haqida kitob”. Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlari faylasuflari orasida birinchi bo`lib jamiyatning kelib chiqishi, uning maqsad va vazifalri haqidagi ta`limotni ishlab chiqdi. O`rta asr sharoitida jamiyat tabiiy ravishda kelib chiqqanligini asoslab berdi Inson faqat boshqalar yordamida hayot qiyinchiliklariga qarshi kurasha olish mumkinligini asoslab berdi Inson qadr-qimmatini kamsituvchi va o`zga mamlakatlarni bosib olishga asoslangan jamiyatga qarshi chiqdi A B U N A S R F O R O B I Y N I N G I J T I M O I Y - S I Y O S I Y Q A R A S H L A R I 8 7 3 y . F O R O B . – 9 5 0 y . D A M A S H Q Haqiqiy baxtga erishish uchun harakat qiluvchi, o`zaro yordam qiluvchi, xalqini birlashtirgan shahar – fozil shahardir”; “Davlatni idora etuvchi shaxs o`zining fazilati va xulq odobi bilan ajralib turishi kerak” Fozil shaharlar yuqori madaniyatli bo`ladi. Unda yashaydigan xalq o`zi istagan kasb-hunarni egallaydi. Bunday jamiyatda to`la erkinlik va teng huquqlik hukm suradi”; “Shaharlar insonlarning jamoa bo`lib uyushishini oliy shakli bo`lib, unda insoniy barkamol bo`lib etishishi uchun zaruriy sharoitlar bo`ladi”; “Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi boshlang`ich asos – insoniylikdir”. 38 NIZOMULMULKNING DAVLAT BOSHQARUVIGA OID QARASHLARI (ABU ALI AL-HASAN IBN ALI IBN ISHOQ AT-TUSIY) (1017 y. TUS – 1092 y. NAHOVAND) Saljuqiylar davlati arbobi. Saljuqiy shoh Alp Arslon, o`g`li Malikshoh saroyida vazir bo`lgan. Davlatni boshqarish ishlarini markazlashtirish siyosatini o`tkazgan. 1091 yila “Siyosatnoma” (“Siyar-ul-muluk”) asarini yozgan. “ S i y o s a t n o m a ” a s a r i d a Qozi va qozixona ishlari Qo`shin va sarbozlar faoliyati Soqchi va posbonlar vazifalari Xizmatchi va shaxsiy sarbozlar vazifalari Pochta va razvedka ishlari Saroyning sarf-xarajatlari Soliq va xiroj masalalari Zakot va vaqf masalalari y o r i t i b b e r i l g a n Davlat boshqaruviga oid qoida va qonunlar Boshqaruv usuli va vositalari A s o s i y g ` o y a s i - shoh va hokimlarni adlu insofga; - sulh va muruvvatga; - davlatni oqilona boshqarishga; - qat`iy qoida va tartib o`rnatishga; - amaldorlarni vijdonli, pok, halol va iymonli bo`lishga; - mamlakat obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchlik va totuvligini ta`minlash uchun harakat qilishga da`vat etishdir. 39 A L I S H E R N A V O I Y ( 1 4 4 1 - 1 5 0 1 ) B U Y U K O ` Z B E K S H O I R I , M U T A F A K K I R , D A V L A T A R B O B I Inson bolasining murakkab va yuksak tafakkuri hamda behisob tuyg`ulari ifodalangan Bosh g`oya, muammo tasavvufdagi imon, e`tiqod va ma`naviyat masalalarini tahlil etishdan iborat Sulton Husayn Boyqaro (XVasr) davri davlat tizimi, davlat boshqaruvi , bu boshqaruvda Navoiyning o`rni, uning ijtimoiy- siyosiy qarashlari,axloqiy fikrlari yoritilgan O`zi yashagan davrdagi har bir tabaqa vakillarining yaxshi, yomon ishlari, hayoti, axloqi va vazifalari haqida pand- nasihatlar berilgan Islom tafakkurining borliq va tabiat, inson va jamiyat, axloq va kamolot haqidagi fikrlar ilgari surilgan Sulton Husayn Boyqaro davri ijtimoiy-siyosiy tarixiga bag`ishlangan A s a r l a r i «Xazoyin ul-maoniy» «Xamsa» «Vaqfiya» «Lison ut-tayr» “Tarixi muluki Ajam” “Tarixi anbiyo va Hukamo” «Mahbub ul-qulub» “Odamiy ersang demagil odami, Onikim yo`q xalq g`amidin g`ami” “Adolat bila elni qil bahramand Ki, yahshig`a ketsun yomondin bazand” 40 Yozuvchi, rassom, hattot, olim, ma`rifatparvar. XIX asrda Buxoro taraqqiyparvar muhitining vujudga kelishida muhim o`rin tutgan. 1857, 1869, 1873-yillarda Buxoro amiri elchilarining mirzasi bo`lib, Rossiya (Petrburg)ga borgan. “Navodir ul-vaqoe`” (“Nodir voqealar”, “Tarjimai ahvoli amironi Buxoro” (Buxoro amirlarining tarjimai hollari”), “Manozur ul-kavokib” (“Sayyoralarning joylashishlari”), “Risolai dar nazmi tamaddun taovun” (Madaniyat va jamiyat tartibi” haqida risola D a v l a t b o s h q a r u v i m a s a l a l a r i t o ` g ` r i s i d a g i g ` o y a l a r i Podshoh bo`lish, xalq ustidan hukmronlik qilish hayot olamida eng ulug` ishlardandir. Shunday bo`lgach, bu xizmatni podshoh ilm va amal bilangina bajara oladi Har bir hukmdor hokimiyatni boshqarishda fuqarolarga e`tiborli bo`lishi, har qanday muammoni hal qilishda avvalambor, o`zini oddiy fuqaro o`rniga qo`yib ko`rsin, shundagina u o`z vazifasiga xiyonat qilmagan hisoblanadi Hukmdor faqat ibodat bilan mashg`ul bo`lmasdan, xalqning turmushi to`g`risida ham qayg`ursin. Unga murojaat qilgan har qanday fuqaroni, avvalo tinglab, hojatini chiqarsin, zero birovlarning hojatini chiqarish har qanday ibodatdan afzaldir Hukmdorlar nafs balosidan o`zlarini tiysinlar, qimmatbaho kiyimlar kiyishdan o`zlarini saqlasinlar, aks holda hukmdor nafsga, ortiqcha hoyu-havasga ruju qo`ysa, u nafsini quliga aylanib, jamiyatga zarardan boshqa narsa keltirmaydi Odamlar ustidan hukm chiqarishda, avvalo xalq taqdirini o`ylab, ular bilan muloqotda bosiqlik bilan muloyim muomalada bo`lishlari lozim. Zero, qo`pollik, dag`allik, nopisandlik, har qanday hukmdorni jar yoqasiga olib borib qo`yishi muqarrar Kishi o`z vatanini himoya qilsagina, o`z xalqi bilan birga bo`lsagina, u har doim barhayotdir. A H M A D D O N I S H ( 1 8 2 6 - 1 8 9 7 ) Ё з у в ч и , р а с с о м , х а т т о т , о л и м , м а ъ р и ф а т п а р в а р . X I X а с р д а Б у х о р о т а р а қ қ и й п а р в а р м у ҳ и т и н и н г в у ж у д г а к е л и ш и д а м у ҳ и м ў р и н Download 1.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling