O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti
Download 1.58 Mb. Pdf ko'rish
|
siyosatshunoslik
D A V L A T Davlatning kelib chiqishi va mohiyati konsepsiyalari Asosiy atributlar Hudud Aholi Ommaviy hokimiyat Partiarxal (R. Filmer) Geografik Zo`rlik nazariyasi (E.Dyuring, L.Gumilovich) Ijtimoiy- iqtisodiy Jamoat shartnomasi (G.Grosiy, J.Russo, J.Pokk) Organik (J.Forteskyu, A.Sheffle, R.Vorms) Ruhiy (J.Byurdo) Siyosiy antropologiya 112 D A V L A T N I N G F U N K S I Y A L A R I I c h k i T a s h q i Iqtisodiy Milliy xavfsizlikni ta`minlash Ijtimoiy Xalq hokimiyatini ta`minlash Konstitutsion tuzumni himoya qilish Huquqiy tartibotni va qonunchilikni ta`minlash Jamiyat mushtarakligi, ijtimoiy hakamlik E k o l o g i ya Madaniyat Umumbashariy muammolarini hal etishda qatnashish Xalqaro munosabatlarda davlat manfaatlarini himoya qilish O`zaro foydali hamkorlikni rivojlantirish 113 D A V L A T T U Z I L I S H I H o k i m i y a t n i n g t u z i l i s h i b o ` y i c h a Qonunchilik muassasalari tizimi Ijroiya-farmoyish organlari Sud organlari B a j a r u v c h i f u n k s i y a l a r i b o ` y i c h a Ichki funksiyalarni amalga oshiruvchi organlar Tashqi funksiyalarni amalga oshiruvchi organlar Qurolli kuchlar, razvedka, davlatlararo munosabatlar organlari Ma`naviy ishlab chiqarish Ta`lim, madaniyat muassasalari, informatsiya organlari Ijtimoiy-iqtiso¬diy tartibotga solish Moliya-soliq apparati, aloqa organlari, kommunal xizmatlar, transport organlari Huquqiy tartibotni saqlash, xavfsizlik Politsiya, sud, prokuratura 114 I J T I M O I Y D A V L A T T a ` m i n l a y d i : A s o s l a n a d i : Jamiyatda ijtimoiy adolatni o`rnatish sari harakat Iqtisodiy taraqqiyotning yetarlicha yuqori darajasiga Ijtimoiy tengsizlikni kuchsizlantirish Siyosiy tizim demokratizmiga Har bir kishini ish bilan yoki yashash uchun zarur bo`lgan boshqa manba bilan ta`minlash Jamiyat taraqqiyoti maqsadlari va yo`llariga nisbatan asosiy siyosiy kuchlarning murosasiga Inson uchun qulay hayotiy muhitni shakllantirish Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni re¬jalashtirish va tartibga solish tizi¬mida davlat rolining ortib borishiga Jamiyatda tinchlik va kelishuvni saqlash Fuqarolarni himoyalash va ijtimoiy hamkorlik tizimining rivojlanishiga 115 H U Q U Q I Y D A V L A T T a ` m i n l a y d i : A s o s l a n a d i : Huquq va qonunning ustuvorligini Hokimiyat bo`linishi va muvozanatiga Inson huquqlari va erkinliklarining maksimal kafolatini Hokimiyatning chegaralari va o`lchovlari o`rnatilishiga Hammaning qonun va sud oldida tengligini Siyosiy ko`pfikrlilikka Shaxsning sud va boshqa himoyasini Keng mahalliy o`z-o`zini boshqaruvga Fuqaro va davlatning o`zaro mas`uliyatliligini Hokimiyat va boshqaruvning qonunga bo`ysunishiga Konstitutsiyaviy nazoratga 116 D A V L A T L A R T I P O L O G I Y A S I K l a s s i f i k a t s i y a l a s h u c h u n n e g i z ( a s o s ) l a r Boshqaruv shakli Ustuvor funksiyalar Ma`muriy- hududiy tashkilot Siyosiy tartibot Ijtimoiy- iqtisodiy sinfiylik tabiati Siyosiy hayotning muqimligi Monarxiya: - Mutlaq; - Cheklangan Respublika: - prezidentlik - yarim prezidentlik - parlament- lar Harbiy (politsiya) Huquqiy Ijtimoiy Unitar Federativ Konfederativ (hamdo`stlik) Totalitar Avtoritar Demokratik Barqarorlik Beqarorlik Quldorlik Feodal Burjua Sotsialistik Burjua (sotsialistik yo`nalish) 117 M I L L I Y D A V L A T T U Z I L I S H I N I N G S H A K L L A R I Ma`muriy davlat birliklari ustidan markazlashgan boshqaruvning mavjudligi va maxsus (mustaqil) davlat birlashmalarining mavjud emasligi bilan xarakterlanadi. Bu yagona, bo`linmas, yaxlit butunlikni tashkil etuvchi davlat tuzilishi, keng hududiy yoki milliy avtonomiya bo`lishi mumkin. Unitarizm Ikki yoki bir necha hududiy birliklarni (shtat, yerlar, viloyatlar, respublikalar) bir davlatga birlashuvi; bunda ular ma`lum darajada siyosiy, iqtisodiy va madaniy mustaqillikka va o`z ma`muriy- hududiy bo`linishiga ega bo`ladi. Federatsiya Qandaydir ko`rinishdagi davlat faoliyatini muvofiqlashtirish uchun davlatlarning birlashuvi. Bu davlatlararo ittifoqda uning barcha a`zolari mutlaq avtonom bo`lib, o`z davlat va qonunchilik organlari tizimiga, mustaqil fuqarolikka, o`z valyutasiga, milliy armiyasiga ega bo`ladi. Konfederatsiya (hamdo`stlik) 118 Amalda suverenitetni to`liq hajmda saqlab qoluvchi davlatlar ittifoqi shakli. Ittifoqni to`la yemirilishiga yoki federatsiyaga olib boruvchi shakl. K O N F E D E R A T S I Y A T a v s i f i y j i h a t l a r i Tegishli shartnomalar asosida tashkil topadi Konfederatsiya sub`ektlari erkin chiqish huquqiga ega Konfederatsiyada suverenitet uning tarkibiga kirgan davlatlarga tegishli bo`ladi Konfederatsiya ixtiyoriga unchalik katta bo`lmagan masalalar beriladi Faqatgina shartnoma aktlarida ajra¬tib ko`rsatilgan organlargina tashkil etiladi Parlament, uning sub`ektlari vakillik organlari bilan shakllantiriladi. Konfederatsiyaning doimiy harakat qiladigan organlari hokimiyat vakolatidan mahrum etilgan Ittifoq hokimiyati aktlarini tan olishni rad etish huquqi sub`ektlarga tegishli Byudjet sub`ektlarning ixtiyoriy badallari evaziga shakllanadi Sub`ektlar shaxs, tovarlar, hizmat, kapitalning erkin harakat qilishiga, boj yoki boshqa cheklashlar o`rnatish huquqiga ega bo`ladi Qoidaga ko`ra, yagona pul muomalasi tizimi mavjud emas Harbiy tuzilmalar sub`ektlar tomonidan tashkil etiladi Konfederatsiyada ittifoq fuqaroligi mavjud emas 119 Federatsiyaning barcha a`zolari uchun umumiy bo`lgan vazifalarni markaziy hokimiyat tomonidan hal etish uchun birlashgan, bir necha davlat birlashmalaridan tarkib topgan yagona davlatdir. F E D E R A T S I Y A A s o s i y x u s u s i y a t l a r i Federatsiya sub`ektlari suverenitetga ega emas. Undan chiqish huquqidan mahrum. O`z hududida ustivorlikka ega emas. Yagona ichki iqtisodiy bozor amal qiladi. Federatsiya huquq faoliyati sohasi butun fede- ratsiyaga tarqaladi, sub`ektlar uni qo`llanishiga qarshilik ko`rsatish huquqiga ega emas. Sub`ektlarning davlat hokimiyati tuzilishi, odatda, federal organlar namunasida tuziladi. Moliyaviy markazlashuv Federatsiya fuqarolarning erkinliklari va huquqlari kafolati sifatida chiqadi. Sub`ektlar o`z hududlariga, konstitutsiyalariga va yetarlicha darajada mustaqillikka ega bo`lgan hokimiyat organlariga ega bo`ladi. Federatsiya va uni sub`ektlari ixtiyorida bo`lgan narsalar federal konstitutsiya tomonidan chegaralab qo`yiladi. Sub`ektlar federatsiya darajasida o`zaro faol harakat qiladi. 120 U n i t a r d a v l a t F e d e r a t s i y a K o n f e d e r a t s i y a Konstitutsion (belgilovchi) qarorlar mamlakat hokimiyatining oliy organlari tomonidan qabul qilinadi. Bevosita (istisnosiz) federatsiya kompetentsiyasiga kiruvchi sohalarda hokimiyatning oliy federal organlari tomonidan birga olib boriladigan sohalarida federatsiya sub`ektlari ishtiroki bilan konstitutsion qarorlar qabul qilinadi Konstitutsion qarorlar konfederatsiya ishtirokchilari bo`lgan davlatlar oliy hokimiyat organlari tomonidan qabul qilinadi Yagona hudud, ma`muriy-hududiy birliklarining chegaralari mintaqalarining tarihan tarkib topgan iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini hisobga olgan holda o`rnatiladi va o`zgartiriladi Federatsiya hududini uning sub`ektlari hududlari tashkil etadi, federatsiyaning ichki chegaralari faqat uning sub`ektlari roziligi bilan va qonunda o`rnatilgan tartibda o`zgartirilishi mumkin Ma`muriy-hududiy birliklarga siyosiy hokimiyat bo`lib berilmagan Federatsiya sub`ektlari cheklangan siyosiy mustaqillikka ega Ishtirokchi davlatlar siyosiy mustaqillikni saqlab qoladi H O Z I R G I Z A M O N D A V L A T L A R I N I N G M A ` M U R I Y - H U D U D I Y T U Z I L I S H I H U S U S I Y A T L A R I Q I Y O S I Y T A H L I L I Yagona hududning mavjud emasligi 121 Bir palatali yoki ikki palatali parlament, palatalar umummil¬liy vakilligi asosida shakllanadi Ikki palatali parlament, palatalardan biri – federatsiya sub`ektlari vakilligi, ikkinchisi - umummilliy vakillik Yagona oliy qonunchilik organining yo`qligi yoki bir palatalik qonunchilik majlisi Yagona Konstitutsiya Federatsiya konstitutsiyasi va federatsiya sub`ektlari konstitutsiyasi (ustavlari) Ishtirokchi davlatlar konstitutsiyalari Yagona huquqiy va sud tizimi Federal qonunchilikning ustuvorligi va federatsiya sub`ektlarining o`z kompetentsiyalari sohalaridan qonunchilik aktlarini qabul qilish huquqi Yagona huquqiy va sud tizimining mavjud emasligi Yagona fuqarolik Federal fuqarolik va federatsiya sub`ektlari fuqaroligi Ishtirokchi davlatlar fuqaroligi Yagona, bo`linmas, yaxlit butunlikni tashkil etuvchi davlat tuzilishi Odatda federatsiya sub`ektlari federativ shartnomani buzish va federatsiya tarkibidan chiqish huquqidan mahrum bo`ladilar Konfederativ shartnoma ishtirokchi davlatlar tomonidan, shu jumladan bir tomonlama tartibda ham buzilishi mumkin Davlat to`la hajmda halqaro faoliyatni amalga oshiradi Federatsiya sub`ektlarining xalqaro aloqalari cheklangan: chet el vakolat- xonalariga ega bo`lishlari, xalqaro tashkilotlar faoliyatlarida qatnashishlari, ilmiy va madaniy almashinuvlarni amalga oshirishlari mumkin Ishtirokchi-davlatlar to`la hajmda xalqaro faoliyatni amalga oshirishlari mumkin 122 P r e z i d e n t r e s p u b l i k a s i Y a r i m p r e z i d e n t l i k r e s p u b l i k a s i Prezident o`z hukumati tashqi siyosiy kurashini o`zi belgilaydi. Prezident tashqi siyosat sohasida keng vakolatlarga ega, ammo hukumatning tashqi siyosiy pozitsiyasini hisobga oladi Tashqi siyosat sohasida Prezident davlat nomidan ish ko`radi va o`zining harakatini hukumat tashqi siyosiy yo`nalishi bilan muvofiqlashtirib boradi Prezident parlamentni tarqatishda va muddatdan oldin saylovlar tayinlashda cheklangan huquqqa ega (yoki cheklanmagan). Prezident parlamentni tarqatib yuborish va muddatdan oldin saylovlar tayinlash huquqiga ega (yoki ega emas). Parlament hukumatga ishonchsizlik bildirganda prezident parlamentni tarqatadi va muddatdan oldin saylovlar tayinlaydi Prezident mamlakatda favqulotda holatni e`lon qilishda cheklangan (cheklanmagan) huquqga ega Prezident mamlakatda favqulodda holat e`lon qilish huquqiga ega B O S H Q A R U V N I N G T U R L I R E S P U B L I K A S H A K L L A R I . P R E Z I D E N T V A K O L A T L A R I N I N G H A R A K T E R L I X U S U S I Y A T L A R I P a r l a m e n t r e s p u b l i k a s i 123 Muayyan sharoitlarda Prezident hukumat boshlig`ini bo`shatishi mumkin. Hukumat boshlig`i tavsiyasiga ko`ra Prezident hukumat a`zolarini ishdan bo`shatishi mumkin Prezident o`z hohishi bilan hukumat a`zolarini ishdan ozod etadi Prezident parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarga veto qo`yish huquqiga ega. Prezident o`z xohishiga ko`ra hukumat boshlig`ini bo`shata olmaydi. Hukumat boshlig`i tavsiyasi bilan hukumat a`zosini bo`shata oladi Prezident qonun kuchiga ega bo`lgan farmon chiqarishi mumkin Prezident hukumat sanktsiyasini olgan farmonlarni chiqarishi mumkin. Prezident parlament qabul qilgan qonunga veto qo`ya olmaydi Prezident hukumat bilan kelishib farmoyish berishi mumkin. Prezident rasman Oliy Bosh Qo`mondon bo`lishi mumkin, ammo amalda harbiy vazir bu ishni bajaradi. Prezident o`z faoliyatida partiyadan mustaqil bo`ladi Lavozim bo`yicha Prezident qurolli kuchlarning Oliy Bosh Qo`mandoni hisoblanadi. Prezident hukmron partiya boshlig`i va uning kursiga rahbarlik qiladi Prezident hukmron partiya boshlig`i bo`lmaydi va rasman u bilan bog`liq emas 124 D A V L A T H O K I M I Y A T I (Rossiya federatsiyasida amalga oshiriladi) Davlat boshlig`i hisoblanadi Inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining RF Konstitutsiyasi kafolati hisoblanadi. RF suvereniteti, uning mustaqilligi va davlat yaxlitligini saqlash chora¬larini ko`radi Davlat hokimiyati organ- larining kelishilgan amal qilishi va o`zaro haraka¬tini ta`minlaydi Davlat siyosatining ichki va tashqi siyosatini asosiy yo`nalishlarini belgilaydi. Mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda RF nomidan ish ko`radi. RF vakillik va qonunchilik organi hisoblanadi. Federatsiya kengashi amalga oshiradi: RF sub`ektlari o`rtasidagi chega- ra o`zgarishlarini tasdiqlaydi Prezident farmonini tasdiqlash (harbiy va favqulotda holat haqida) RF prezidenti saylovini tayinlash va uni vazifasidan bo`shatish Sudya va bosh prokurorni tayinlash, prokurorni vazifasidan bo`shatish RF quroli kuchlaridan uning hu- dudidan tashqarisida foydalanish to`g`risidagi masalani hal qiladi Davlat Dumasi: RF hukumati raisini tayinlashga rozilik beradi. Hukumatga ishonch bildirish haqidagi masalani hal etadi RF markaziy banki raisini tayinlaydi va bo`shatadi. Avf e`lon qiladi RF Prezidentini lavozimidan ozod etish uchun ayblovni ilgari suradi Ijroiya hokimiyatni amalga oshiradi. Federal byudjetni ishlab chiqadi va uni ijrosini ta`minlaydi. RFda yagona moliyaviy kre- dit va pul siyosatini amalga oshirishni ta`minlaydi. Madaniyat, fan, ta`lim, sog`- liqni saqlash, ijtimoiy ta`mi- not, ekologiya sohasida yagona davlat siyosatini yurgizishni ta`minlaydi. Federal mulkni boshqarish ni amalga oshiradi Qonunchilik, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta`minlash bo`yicha choralarni amalga oshiradi. RF tashqi siyosatini amalga oshirish, mamlakat mudofaa- sini, davlat xavfsizligini ta`minlash bo`yicha choralarni amalga oshiradi. Konstitutsion sud: RF va federal sub`ektlari tomonidan qabul qilingan qonunlar,normativ aktlarni RF Konstitutsiyasiga to`g`ri kelishi to`g`risida masalani hal etadi Davlat hokimiyati organlari o`rtasidagi kompetent haqi- dagi tortishuvni hal etadi. RF Konstitutsiyasini sharxlaydi RF Prezidentiga ayblov ilgari surilganda o`rnatilgan tartibga rioya etilishi to`g`risidagi xulosa beradi Oliy SUD: Fuqarolik, jinoiy va boshqa ishlar bo`yicha oliy sud organi hisoblanadi Oliy hakamlik sudi: Iqtisodiy tortishuvlar va boshqa arbitaj sudlari ko`ra- digan masalalar bo`yicha oliy sud organi hisoblanadi. RF Prezidenti RF Federal majlis RF Hukumati RF sudlari 125 Rossiya Federatsiyasi – boshqaruvning respublika shaklidagi bo`lgan demokratik federativ huquqiy davlat R O S S I Y A N I N G D A V L A T T U Z I L I S H I Prezident – davlat boshlig`i, RF Qurollli Kuchlari Bosh Qo`mondoni RF konsti- tutsion sudi. 19 sudya Oliy sud Nomzodlarni ko`rsatadi Lavozimidan ozod etish Lavozimidan ozod etish uchun aybni e`lon qiladi Federal sobranie – parlament Saylovlarni tayinlaydi, tarqatadi, qonun loyihalari kiritadi Iste`foga chiqish to`g`risida qaror qabul qiladi Tayin- laydi Ijroiya hokimiyati organlari tuzilishi to`g`risida taklif kiritadi Federatsiya kengashi Davlat Dumasi Rais va o`rinbosarlar 450 deputat Rais va o`rinbosarlar 178 a`zo RF sub`ektla- ridan 2 nafar vakil (vakil-lik va ijroiya davlat organlaridan bittadan) Rais va o`rinbosarlar 178 a`zo 225 225 225 bir mandat lik saylov okrugi dan Partiya viy asosda okrug lar bo`yicha 4 yilga saylanadi. RF prokura- turasi RF Oliy hakamlik sudi Bosh prokuror Lavozimga tayinlaydi Lavozimga tayinlaydi va ozod qiladi Hukumat raisi O`rinbosarlar Federal vazirlar H u k u m a t Tayinlash- ga rozilik berish RF ning ko`p millatli xalqi Yalpi, teng, to`g`ridan-to`g`ri saylovlar, yashirin ovoz berish yo`li bilan (4 yilga) 126 S H V E Y T S A R I Y A N I N G D A V L A T T U Z I L I S H I (Boshqaruvning parlament shakli) Federal sud Ovoz berish va saylanish huquqiga ega bo`lgan aholi Prezident bir yilga Federal kengash (hukumat) 7 a`zo Kantonlar kengashi 23 kantondan 46 deputat Milliy kengash 200 deputat Plebisuit Xalq tashabbusi Federal kanselyariya (hukumat shtabi) Federal kansler Kantonlarda saylovlar 4 yilga Saylovlar 6 yilga Saylovlar 4 yilga Saylovlar 4 yilga Saylovlar 6 yilga Federal majlis 127 A Q S H N I N G D A V L A T T U Z I L I S H I (Boshqaruvning Prezidentlik shakli) Qonunchilik hokimiyati Ijroiya hokimiyat Sud hokimiyati X A L Q Oliy federal sud 12 federal appelyatsiya sudlari Federal okrug sudlari 538 saylovchilar 14 departamentlar kabineti Prezident 435 deputat 2 yilga 100 senator 6 yilga KONGRESS Vakillar palatasi Senat Saylovlar Saylovlar Nazorat tayinlash nazorat impichment nazorat Orqali bo`shatish huquqiga ega emas hal etish huquqisiz ishonchsizlik votumi oddiy veto 128 F R A N T S I Y A N I N G D A V L A T T U Z I L I S H I ( b o s h q a r u v n i n g « a r a l a s h » s h a k l i ) Vazirlar kengashi Bosh vazir Prezi- dent Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo`mondoni Konstitutsion kengash (9 a`zo) Magistraturaning Oliy kengashi OLIY SUD javobgarlik tayinlash raislik S a y l o v h u q u q i g a e g a b o ` l g a n a h o l i Saylovchilarning hududiy kollegiyalari vositachiligi orqali, to`g`ridan-to`g`ri bo`lmagan, qisman saylovlar (har 3 yilda 1/3 qismi). To`g`ridan to`g`ri saylov 5 yilga Senat 319 senator Milliy majlis 577 deputat Vazirlar Parla ment To`g`ridan to`g`ri saylov 7 yilga Javobgarlik Ishonch votumi Xalq- ning qarori 129 B U Y U K B R I T A N I Y A D A V L A T T U Z I L I S H I (Konstitutsion monarxiya) Oliy appelyatsiya sudi Yuqori palata a`zolari Bosh – vazir Departament vazirlari Appelya tsiya sudi Yuqori sud Oliy odil sudlov Yuqori palata lordlar palatasi 1200 a`zo aristokratiya va klir Quyi palata jamoalar palatasi 630 deputat Davlat vazirlari Davlat amaldorlari Parlament kotiblari Suveren Grafliklar sudi va shahar sudlari S a y l o v h u q u q i g a e g a b o ` l g a n a h o l i Sud hokimiyati Ijroiya hokimiyati To`g`ridan-to`g`ri saylov 5 yilga Javobgarlik Ishonch Qonunchilik tashabbusi Mansabni almashtiradi 130 FUQAROLIK JAMIYATI Fuqarolik jamiyati nazariyasi Aristotel, TSitseron, Forobiy, Grotsiy, Gobbs, Lokk, Gegel va boshqalar kabi ko`zga ko`ringan mutafakkirlar tomonidan yaratilgan. Amaliyotda barcha olimlar fuqarolik jamiyatining asosiy g`oyasi sifatida inson muammosini ilgari surishgan. Fuqarolik jamiyati – u individlar va ularning guruhlari manfaatlarini qondiradigan institutlar, ahloqiy, diniy, milliy, ijtimoiy-iqtisodiy, oilaviy munosabatlarning yig`indisidir. Fuqarolik jamiyatining tuzilishi: nodavlat ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va institutlar (mulk, mehnat, tadbirkorlik); davlatga qaram bo`lmagan ishlab chiqaruvchilar (xususiy firma va b.) ; jamoat birlashmalari va tashkilotlari; siyosiy harakatlar va partiyalar; tarbiya sohasi va nodavlat ta`limi; nodavlat ommaviy axborot vositalari tizimi; oila; cherkov, diniy idoralar. Fuqarolik jamiyatining belgilari: inson va fuqaro huquq va erkinliklarini yanada to`laroq tayinlanishi; o`z-o`zini boshqaruv; uni tashkil qiluvchi tuzilma va odamlarning turli guruhlari raqobati; erkin shakllanuvchi ijtimoiy fikr va ko`pfikrlilik (plyuralizm); yalpi axborot bilan ta`minlanish va eng avvalo insoning axborot olishga bo`lgan huquqini amalda bajarilishi; hayotiy faoliyat unda muvofiqlashtirish qoidasi bo`yicha asoslanadi (mutanosiblik qoidasi bo`yicha tuziladigan davlat apparatidan farqli); iqtisodiyotning ko`p ukladliligi; hokimiyatning demokratik xarakteri va oshkoraligi; huquqiy davlat; kishilar hayot darajasini munosib ta`minlay oladigan davlatning kuchli ijtimoiy siyosati. 131 Insonning hayot faoliyati sharoitlarini, shaxs va ijtimoiy guruhlarning manfaat va turli xil ehtiyojlarini qondirishni va ro`yobga chiqarishni ta`minlovchi ijtimoiy munosabatlar, rasmiy va norasmiy strukturalar yig`indisidir. F U Q A R O L I K J A M I Y A T I Asoslar Iqtisodiy Siyosiy Ma`naviy Ko`p ukladli iqtisodiyot Mulk shakllarining turli xilligi Tartibga solinadigan bozor munosabatlari Hokimiyat vakolatlarning markazlashtiril- masligi Jamiyatda ishlab chiqarish vositala- rining erkin egala- rining mavjudligi Hokimiyatning bo`linishi Siyosiy ko`pfikrlik Fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarida ishtirok etishi Qonun ustivor- ligi va uning oldida hamma- ning tengligi Tamaddunlik, yuqori ma`naviyat va axloqiylik Vijdon erkinligi Tavsifiy belgilar Amal qilish prinsiplari Ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik Bir dunyoqarash va mafkuraning tanho hukmron bo`lolmasligi Demokratiyaning rivojlanganligi va tarmoqlanganligi Fuqarolarning huquqiy himoyalanganligi Fuqarolik mada- niyatining bel- gilangan darajasi Shaxsning indivi- dual erkinligi va mustaqilligi Xalq suvereniteti, xalqning ustuvorligi va to`la xalq hokimiyati Fuqarolarning davlat va jamiyat faoliyati to`g`risida xabardorligi Qonunlarning ado- latli bo`lishi va ularning so`zsiz ijro etilishi 132 F U Q A R O L I K J A M I Y A T I Tarixiy tiplari T u z i l i sh i Jamoa Ijtimoiy birliklar (tabaqa, ijtimoiy guruh, sinf) Jamiyat mamlakat fuqarolari yig`indisi sifatida Fuqarolarning jahon hamjamiyati Amal qilish shakllari Qonunchilik va hukumat organlarida tashkil etiladigan siyosiy partiyalar va lobbist tashkilotlar (qo`mitalar, kengashlar) Ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va harakatlar (ekologiya, urushga qarshi, huquqni himoyalovchi) Tadbirkorlar uyushmasi, iste`molchilar assosiasiyasi, xayriya jamg`armalari Ilmiy va madaniy tashkilotlar, sport jamiyatlari Munisipal kommunalar, siyosiy klublar Mustaqil ommaviy axborot vositalari Ch e r k o v O i l a Nisbiy Mavjud ishlab chiqarish kuchlari doirasida Real Muayyan mamlakatda konkret, tarixiy Mutlaq Ideal, oliy maqsad 133 F U Q A R O L I K J A M I Y A T I V A S I Y O S I Y H O K I M I Y A T O`zaro aloqalar mexanizmi O`zaro harakatlar variantlari O`zaro ta`sirlar va o`zaro harakatlarning muvozanatlashgan shartlari. Hokimiyatning bo`linishi Siyosiy ko`pfikrlilik Oshkora muxolifat Demokratik qonunchilik Hokimiyatning tan olinishi Fuqarolik jamiyati elementlarining rivojlanganligi. Hokimiyat va elementning qonunga bo`ysunganligi. Davlat hokimiyatining shaxslarni ajralmas va dahlsiz huquqlari yig`indisi bilan cheklanishi. Demokratik tarti¬botlar sharoitlarida yaqindan o`zaro foydali hamkorlik. Totalitar tartibotlarda doimiy muxolifat Totalitarizmdan demok- ratiyaga o`tish davrida fuqarolik hokimiyatini siyosiy hokimiyatga faol qarama-qarshilantirish. 134 SIYOSIY PARTIYALAR, SIYOSIY MANFAATLAR Siyosiy partiyalar tushunchasi, funktsiyalari va tuzilishi “Partiya” termini lotin tilidan olingan bo`lib, “qism”, “guruh” degan ma`noni anglatadi. U qadimgi dunyodanoq tarqalgan edi. Biroq tom ma`noda siyosiy partiyalar parlamentarizmning shakllanishi jarayonida, ya`ni XVIII-XIX asrlarda paydo bo`ldi. Siyosiy partiya – bu ijtimoiy guruhlar va sinflarning ancha faol va uyushgan qismi bo`lib, ularning manfaatlarini aks ettiradi, umumiy mafkura bilan bog`liq va siyosiy hokimiyat uchun kurash olib boradi. Siyosiy partiyalar muyyan maqsadlarni ko`zlab, jamiyat tashkiloti va siyosiy hayotiga ta`sir etadi, davlat hokimiyatini amalga oshirishda hal qiluvchi mavqelarni qo`lga kiritadi. Odatda, siyosiy tizimda bir necha partiyalar harakat qiladi, bu turli xil ijtimoiy qatlamlar va sinflar o`rtasidagi qarama-qarshiliklar bilan, ularning har birini o`z siyosatini amalga oshirish uchun kurash olib borishi bilan bog`liq. Jamiyat siyosiy tizimida partiyalar alohida o`rinni egallaydi. U boshqa institutlar (kasaba uyushmasi, dehqonlar birlashmasi va boshqa jamoat tashkilotlari)dan farq qiladi. Mazkur institutlar ham siyosiy faoliyati bilan mashg`ul bo`lsalar-da, ularning asosiy faoliyati o`z a`zolarining ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan bo`ladi. O`z navbatida, siyosiy partiyalar faoliyatining bosh mezoni hokimiyatni egallash va amalga oshirishga, davlat ishlarini boshqarish uchun kurashga qaratilgan bo`ladi. Siyosiy partiya jamiyatning muayyan sinf, qatlami manfaatlarining izchil ifodachisi sifatida maydonga chiqib, kishilarning ko`ngilli jamoasini o`ziga namoyon etar ekan, bu kishilar mafkura jihatidan birlashgan va uyushgan bo`ladi, o`zlarining asosiy manfaatlarini amalga oshirish uchun davlat hokimiyatini egallashni, ushlab turishni va undan foydalanishni maqsad qilib qo`ygan bo`ladilar. Siyosiy partiyalarning funktsiyalari: yirik ijtimoiy guruhlar manfaatlarini aniqlash, ta`riflash va qondirish; kishilarning muayyan qismini faollashtirish va yaqinlashtirish; siyosiy hokimiyat uchun va undan foydalanish uchun kurash, o`zgarib turuvchi vaziyatga qarab mazkur kurashning shakli, vositalari va metod (ulul)larini aniqlash (ochiq va yopiq, inqilobiy va tadrijiy-islohotchilik, qurolli va kuch ishlatmaslik va b.); 135 oliy va mahalliy hokimiyat organlarini shakllantirish bo`yicha saylov kampaniyasini tayyorlash va o`tkazish, ularga o`z tarafdorlarini yo`llash, ularning parlamentdagi faoliyati ustidan nazoratni tashkil etish; partiya mafkurasini ishlab chiqish, jamiyatni rivojlantirishning siyosiy dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish, ijtimoiy fikrni shakllantirish va tashviqot olib borish; jamiyatni yoki uning ma`lum qismini siyosiy jihatdan tarbiyalash; partiya uchun, turli xil ijtimoiy tashkilotlar va davlat apparati uchun kadrlar tayyorlash va ularni yo`llash, hukmronlik qiluvchi elitani shakllantirish. Siyosiy partiyalarning tuzilmasini partiya apparati, oddiy partiya a`zolari (partiya ommasi) tashkil etadi. Uning ijtimoiy asosini partiya tarafdorlari tashkil etadi. Siyosiy partiyalar jamiyatdagi turli xil kategoriyadagi kishilarning, qatlamlarning, guruhlarning, sinflarning turlicha manfaatlarini ifoda etadi. Odatda siyosiy partiyalarni quyidagi mezonlar bo`yicha klassifikatsiya qiladilar: 1. Dasturi va faoliyatining ijtimoiy yo`nalishga qarab: sotsial-demokratik, liberal-demokratik, kommunistik, sinfiy, millatchi, irqchi, fashistik, diniy, davlat- patrioti, xalq; 2. Ular faoliyatining g`oyaviy asoslariga qarab: doktrinal (eng avvalo o`z mafkurasini himoya qilishga yo`naltirilgan), pragmatik (harakatning amalda maqsadga muvofiqligiga yo`naltirilgan) va xarizmatik (aniq bir siyosiy etakchi (lider) atrofiga birlashgan; 3. Dasturni bajarilishi metodiga qarab inqilobiy (jamiyatni sifat jihatidan keskin qayta qurishga intiluvchi) va islohotchi (jamiyat hayotini tuzilmalarini qat`iy o`zgartirmasdan yaxshilashga intiluvchi) ; 4. Siyosiy harakatlarning xarakteriga qarab: reaktsion, konservativ, mo``tadil, radikal, ekstremistik; 5. Davlat hokimiyati oliy organlaridagi vakillikka va rasmiy siyosatga munosabatiga qarab: hukmron va muxolif (muxolif yuridik maqomiga ko`ra ochiqcha, yarimochiqcha, yashirish bo`lishi mumkin) ; 6. Siyosiy spektrdagi o`rniga qarab: chap (so`l), markaziy, o`ng; 7. Partiya etakchilari bilan oddiy partiya a`zolari o`rtasidagi munosabat uslubiga qarab: demokratik va antidemokratik; 136 8. A`zo bo`lish xarakteriga qarab: kadrlar (kam sonliligi, erkin a`zo bo`lishlik, tashkiliy yumshoqlik) va ommaviy (o`z safiga imkoni boricha ko`proq a`zolarni jalb etish, aloqalarni mustahkamlash, tuzilmani mustahkamlash) ; 9. Tashkiliy tuzilishiga qarab: parlament (bu erda dastlabki birlashmalar sifatida hududiy qo`mitalar amal qiladi), leyborist (parlament partiyalarning xilma-xilligi, jamoa bo`lib a`zo bo`lishga imkon beruvchi partiyalar) va avangard (o`z a`zolarini hududiy ishlab chiqarish birlashmasi va demokratik markazlashuv qoidasi asosida tuzilgan). Albatta, mazkur klassifikatsiya va boshqa har qanday klassifikatsiya tugallanmagan va shartli asosida olingan. YAna bir qancha mezonlarni sanab o`tish mumkin. Biroq shuni ham unutmaslik kerakki, bir partiyaning o`zi ham bir necha xil pozitsiyalar asosida ko`rib chiqilishi va turlarga ajratilishi mumkin. Siyosiy plyuralizm (ko`pfikrlilik) – bu turli ko`rinishdagi siyosiy kuchlarning mavjud bo`lishi, ularning o`zaro raqobat bilan davlat hokimiyati organlarida vakillikka ega bo`lishiga ko`maklashuvchi printsip. U turli xil nuqtai- nazarlar o`rtasida bahs, bo`linishni, manfaatlar to`qnashuvini nazarda tutadi. Siyosiy plyuralizmning mohiyatini jamiyat turli guruhlarining ko`p ko`rinishli manfaatlarini ifodalovchi ko`plab fikrlar, qarashlar, pozitsiyalar tashkil etadi. Siyosiy plyuralizm nafaqat ijtimoiy ongda, balki turli siyosiy institutlarni gavdalantirib va jamiyatning muayyan tuzilmasiga ta`sir etib, siyosiy amalyotda ham paydo bo`ladi: partiyalarda, harakatlarda, frontlarda, assotsiyalarda, fraktsiyalarda, shuningdek, hamma darajadagi vakillik organlarida. Siyosiy plyuralizm ko`p hollarda mulk shaklining xilma-xilligidan, hayotning turli xil ko`rinishlari zaruratidan kelib chiqadi. Hayot faoliyatining ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimot va boshqa sohalarida band bo`lgan kishilar guruhlarining manfaatlari va konkret ijtimoiy pozitsiyalari uning asosi hisoblanadi. Plyuralizmning ijtimoiy qimmati shundaki, uning ko`magida individning o`z fikrini ifoda etishga imkoniyat ta`minlanadi, imkoniyatlar tengligi, jamiyatda mavjud bo`lgan barcha guruhlarga nisbatan toqatli bo`lish ta`minlanadi. Siyosiy plyuralizm ko`ppartiyaviylik bilan, g`oyalar raqobati bilan bog`liq bo`lib, konstitutsiya va qonunlar doirasida butun siyosiy kuchlarning ongli ravishda, aql bilan legal kurash olib borishini ko`zda tutadi, ozchilikni o`z tuzilmasini, jumldan muxolifatni ham saqlanishiga imkon yaratadi. Siyosiy plyuralizmning tarkibi (komponenti): siyosiy g`oyalar va tashkiliy shakllarning turli ko`rinishda ekanligi; 137 yakka markazchilikni rad etish; kishilarning partiyalar va boshqa qonuniy tashkilotlarga erkin birlashishi; boshqacha fikrlarga, qarama-qarshi qarashlarga nisbatan uzrli munosabatda bo`lish; muxolif kuchlarning mavjudligi va ularning to`siqsiz faoliyat ko`rsatishi; markaziy hokimiyatning cheklanishi, hokimiyatning bo`linishi; hokimiyatda siyosiy tuzilmani almashtirish imkoniyati. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 12-moddasida siyosiy plyuralizm qonuniy mustahkamlangan. Unga ko`ra, “O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy-siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi”. Siyosiy kampaniyalar: ularning strategiyasi va taktikasi Siyosiy kampaniyalar – bu mayyan maqsadlarga erishishga mo`ljallangan harakatlar tizimidir. Odatda siyosatda bunday maqsadlar bilan jamiyatda hokimiyat tuzilmasida o`zgarishlar bo`ladi, ya`ni siyosiy vakolatlar qayta taqsimlanadi, hokimiyat organlari shakllanadi, u yoki bu milliy ustuvorliklarga erishiladi. Demak, gap jamoa bo`lib harakat qilish haqida ketayotgan ekan, siyosiy kampaniyalarning muvoffaqiyati sezilarli darajada uning maqsadlarini odamlarning ko`pchilik miqdorda qo`llab-quvvatlashiga bog`liqdir. Siyosiy kampaniyaning muvoffaqiyatlari bir qator holatlar bilan belgilab olinadi: iqtisodiy kon`yuktura, uning muhitida siyosiy kampaniya avj oladi; hamma uchun tushunarli bo`lgan shiorlar, ramzlar, ularda pozitiv munosabatlar, hissiy javoblarni talab qiluvchi kampaniyaning dasturiy maqsadlari obrazli shaklda ifodalanadi; umume`tirof etilgan lider, uning obrazi kampaniya, harakat maqsadlarining etuk ifodasi bo`lib xizmat qiladi. Demokratik jamiyat uchun saylov kampaniyasining muhim ko`rinishlaridan biri saylovdir. Saylov kampaniyasi olib borishning maxsus texnikasi saylov muhandisligi deb ataladi va bir qator ob`ektiv va sub`ektiv holatlarni hisobga olgan holda quriladi: saylovchilarning kayfiyatlari va siyosiy afzalliklarini ma`lum darajada ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarga bog`liqligi mavjud bo`ladi; 138 mazkur jamiyatda yoki ijtimoiy guruhda hukmronlik qiluvchi siyosiy madaniyat ovoz berishda qatnashuvchi kishilarning siyosiy orientatsiyasiga ta`sir etadi; saylanadigan lavozimga da`vogarning shaxsi, uning o`z maqsadlarini tushunarli qilib bera olishi, ovoz beruvchilar ommasiga yoqishi yoki yoqmasligi muhim rol o`ynaydi; ovoz berish natijasi uchun nafaqat nomzodning shaxsiga bo`lgan munosabat, balki mazkur vaqtda nomzod namoyon etayotgan va himoya qilayotgan siyosiy kuchlar manfaatlari ham muhimdir. Saylovlarda ishtirok etishdan bosh tortishga olib keladigan hatti-harakatlar ichida siyosiy arboblarga befarqlik bilan qarash hissi, siyosiy tizimga dushmanlik ruhi, kishilarning ovoz berishda ongli ravishda, puxta o`ylab ish ko`rishga xalaqit beruvchi murakkab, chalkash saylov jarayonlari, shuningdek turli xil siyosiy o`yinlar, aldovlar ham hukmronlik qiladi. 139 Davlatda hokimiyatni amalga oshirishda ishtirok etishga yoki siyosiy hokimiyatni egallashga harakat qiluvchi, mafkuraviy birlik bilan bog`liq bo`lgan ko`ngilli ittifoq S I Y O S I Y P A R T I Y A L A R A s o s i y b e l g i l a r i S t r u k t u r a F u n k s i y a l a r Muayyan mafkurani yoki dunyoni alohida talqin etuvchi Kishilarning uyushgan birlashmasi Hokimiyatni qo`lga olish va amalga oshirishni maqsad qilib qo`yish Siyosatda jamiyatning muayyan ijtimoiy guruh manfaatlarini ifodalash va himoya qilish Partiya apparati Oddiy a`zolar Partiya tarafdorlari Hokimiyat uchun kurash, undan foydalanish yoki uning ustidan nazorat qilish Katta ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini yuzaga chiqarish, shakl berish va asoslash Katta ijtimoiy guruhlarni faollashtirish va integratsiyalashtirish Partiya mafkurasini ishlab chiqish, tashviqot olib borish va ijtimoiy fikrni shakllantirish Jamiyatni yaxlit yoki bir qismini siyosiy tarbiyalash Partiya, davlat strukturasi, turli ijtimoiy tashkilotlar uchun kadrlar tayyorlash 140 Hokimiyat va uni amalga oshirish uchun kurashda ishtirok etuvchi (hukmron va muxolif) Download 1.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling