O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

S I Y O S I Y   M A D A N I Y A T  
Siyosiy madaniyat fuqarolarning siyosiy va huquqiy jihatdan layoqatlilik darajasini  
ifoda etib, jamiyatda siyosiy va davlat institutlarini shakllanishi, faoliyat ko`rsatishiga,  
shuningdek, davlat va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarni tashkil qilinish jarayonida katta  
va hal qiluvchi, ta`sir o`tkazuvchi omildir. 
Nemis faylasufi va 
ma`rifatparvari 
I.Gerder 
Amerikalik nazariyotchi 
X.Fayer 
“Yevropaning buyuk davlatlari boshqaruv 
tizimi” asari. 1965 y. 
 
G.Almond S.Verba 
“Fuqarolik madaniyati” asari. 
1963 y. 
 
L.Pay 
S.Verba 
 
“Siyosiy madaniyat va siyosiy  
taraqqiyot” asari. 1965 y. 
XVIII asrda “Siyosiy madaniyat”  
iborasini ilmiy  
muomalaga kiritgan 
Qadimgi mutafakkirlar Konfusiy, 
Arastu, Aflotun, Abu Nasr Forobiy 
Yusuf Xos Xojib, Makiavelli 
asarlarida dastlabki siyosiy  
madaniyat tushunchasi u yoki bu 
darajada talqin qilingan 
Hozirgi zamon politologiyasida 
xalqaro tadqiqotchilardan  
G.Almond, X.Fayer, S.Verba, A.Lipset, 
M.Dyuverje, U.Rozenbaum,  
G.Pauell, L.Pay “Siyosiy madaniyat” 
mohiyatini ilmiy asarlarida  
yoritib berganlar 

 
159 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y   M A D A N I Y A T   S T R U K T U R A S I   ( T U Z I L I S H I )  
 
Siyosiy ong 
madaniyati 
 
Siyosiy  
xulq-atvor  
madaniyati 
Siyosiy 
institutlarning  
amal qlish 
madaniyati 
Siyosiy 
tasavvurlar 
va  
e`tiqodlar 
Siyosiy 
qadriyatlar, 
an`analar, 
urf-odatlar, 
me`yorlar 
 
Siyosiy 
ishtirok 
madaniyati 
 
Siyosiy 
faoliyat 
madaniyati 
 
Elektron 
jarayon 
madaniyati 
Siyosiy qaror 
lar qabul qi-
lish va amal-
ga oshirish 
madaniyati 
 
Siyosiy ustanovkalar 
Ijtimoiy- siyosiy ziddiyatlarni 
tartibga solish va qayta qabul 
qilish madaniyati 

 
160 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y   M A D A N I Y A T N I N G   F U N K S I Y A L A R I   ( V A Z I F A L A R I )  
 
Bilish 
 
Tarbiyaviy 
Tartibga  
solish 
 
Kommunikativ 
Me`yoriy  
qimmatli 
 
Yaqinlashuv 
Himoya  
qilish 
Oldindan  
aytish 

 
161 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y   M A D A N I Y A T N I N G   K L A S S I F I K A T S I Y A S I  
 
Ijtimoiylik darajasiga ko`ra 
 
Hokimiyatga munosabatiga ko`ra 
Hukmron 
Jamiyatda hukmronlik 
qilishiga qarab 
farqlanuvchi 
mintaqalar va muayyan 
ijtimoiy guruhlar uchun 
xarakterli bo`lgan, 
siyosiy xulq- atvor 
modellari va siyosiy 
orientatsiya 
(yo`nalish)larning 
yig`indisidir  
Aholi asosiy 
ommasining  
siyosiy ongi va 
siyosiy xulq- 
atvorini  
tavsiflovchi 
birmuncha qat`iy, 
tipik belgilar 
Umumiy siyosiy 
madaniyat 
 
Kontr  
madaniyat 
Sub  
madaniyatlar 
Diniy 
Diniy-siyosiy 
Milliy etnik 
Ijtimoiy sinfiy 

 
162 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
J A M I Y A T   S I Y O S I Y   M A D A N I Y A T I   S H A K L L A N I S H I  
S U B ` E K T L A R I  
Davlat  
(qonunchilik, ijroiya, 
sud organlari) 
Siyosiy partiyalar  
va jamoat  
tashkilotlari 
Ommaviy  
axborot  
vositalari 
Ijtimoiy siyosiy 
akademik  
institutlar 
 
Cherkov 
 
Armiya 
 
 
Norasmiy  
harakatlar 

 
163 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nazariy bilimlar, baholar, va hissiyotlarning tizimi bo`lib, ular orqali siyosat ijtimoiy sub`ekti sohalarini  
tan olish, bilish amalga oshiriladi (individlar, guruhlar, sinflar, birikmalar orqali) 
S I Y O S I Y   O N G  
 
Mohiyat 
 
Mazmun 
Siyosiy voqelikni kishi¬lar 
manfaatlarini hi¬sobga 
olgan holda o`zlash¬tirish, 
aks etish jarayoni va 
natijalari 
Siyosiy g`oyalar, 
nazariyalar, qarashlar, 
manfaatlar, kayfiyatlar, 
hissiyotlar 
O`ziga xoslik 
Vazifalar 
Ijtimoiy-sinfiy 
manfaatlarning yuqori 
darajada aks etishi va 
ifodalashi 
Ijtimoiy ongning  
boshqa ishlariga faol  
ta`sir etish 
Bilish - siyosiy voqelikni 
qamrab olish to`g`risidagi 
bilimlar tizimini  
ifoda etadi 
Regulyativ- siyosiy  
ishtirokka nisbatan 
yo`nalishlarni beradi 
Yaqinlashtiruvchi- umumiy qad- 
riyatlar, g`oyalar, yo`l-yo`riqlar 
negizida jamiyatning ijtimoiy 
guruhlarini birlashtirishga 
ko`maklashadi 
Me`yoriy – kelajakning  umum 
qabul qilingan timsolini  
yaratadi. 
Baholash - siyosiy voqealarni 
baholash, siyosiy turmushga 
ko`maklashadi 
Oldindan aytish - siyosiy jarayon 
taraqqyoti xarakterini va 
mazmunini oldindan ko`ra bilish 
uchun asos yaratib beradi. 

 
164 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y   O N G  
Kelib chiqishi shartlari 
Shakllanish yo`llari 
 
Siyosiy hokimiyat  
bilan muayyan 
munosabatlarga 
kirishmasdan 
o`zlarininig  
guruhiy manfaatlarini 
amalga oshirishning 
imkoni yo`qligini 
tushunish 
 
 
 
Inson tomonidan 
o`zining qaysi guruhga 
taalluqli ekanligini 
anglash 
 
 
Partiyaviy yoki siyosiy 
harakat maqsad¬larini 
anglash, shakllanib 
bo`lgan fuqarolik xulq-
atvor me`yorlari va 
baho¬lariga  
qo`shilishi 
 
Ijtimoiy-siyosiy 
voqelikni tanqidiy 
fikrlash, kishilarning 
hissiy tasavvurini asta- 
sekin amalga oshirish, 
ularda mavjud bo`lgan 
axborotlarni 
umumlashtirish 
O`zining qaysi muayyan siyosiy mavqeni 
egallashga mansubligini aniqlab olish, 
hokimiyatga ta`sir etishi imkoniyatlari, 
erkinliklari, huquqlardan iborat bo`lgan 
sub`ektning o`z fuqarolik maqomini  
aniqlab olish 
 
U yoki bu siyosiy ideallarning adolatli 
ekanligiga ishonishga emotsional 
(munosabatda) muloqotda bo`lish 

 
165 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y   O N G N I N G   T U Z I L I S H I  
Sub`ekt nuqtai nazaridan 
Voqelikning chuqur aks etishi bo`yicha 
Siyosiy turmushda ishtirok etuvchi va  
unga ta`sir ko`rsatuvchi kishilarning u  
yoki bu ommaviy birligining real amal 
qiluvchi siyosiy ongi 
Siyosat bilan bog`lik bo`lgan aniq  
katta (sinflar, ijtimoiy guruhlar va 
qatlamlar) va kichik (siyosiy elita, bosim 
ko`rsatish guruhi) guruhlarning 
umumlashgan ongi 
Shaxsning siyosati va unda ishtirok  
etishini bilishni ta`minlovchi bilim,  
dalil va qadr-qimmat komponentlari  
tizimi 
Kishilarning xayotiy tajribalari bazasida 
shakllanadi: 
Xususiyatlari:  

  qarama-qarshi; 

  ajratilganlik; 

  tizimlashtirilmaganlik; 

  yuqori his-hayajonlanish  

  qat`iyatlilik va g`ayratlilik; 

  foda qilish usuli: 

  ijtimoiy psixologiya 
Siyosiy jarayonni maqsadli tadqiq etish 
asosida muayyan ijtimoiy guruhlar 
tomonidan shakllanadi. 
Xususiyatlari:  

  yaxlitlik;  

  tizimlashganlik; 

  oldindan bilishga layokat  

  ifoda qilish usuli:  

  siyosiy mafkura  
Ommaviy 
Guruhiy 
Individual 
(alohida) 
Ilmiy- 
nazariy 
Ranjish 

 
166 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
Ijtimoiy psixologiya shaklidagi munosabatlar va manfaatlarni ramkaga soluvchi va qayd etuvchi hamda  
siyosiy xulq-atvorining bevosita tarzlari va yo`l- yo`riqlarini sub`ektda ishlab chiqilishiga ko`maklashuvchi  
siyosiy ongning ajralmas tarkibiy qismidir 
S I Y O S I Y   P S I X O L O G I Y A  
Siyosiy- ruhiy ta`limning  
asosiy turlari 
Namoyon bo`lish  
shakllari 
Tavsifiy  
xususiyatlari 
Ijtimoiy-siyosiy xususiyat 
Siyosiy voqeliklarga  
munosabat bo`yicha kishilarning 
ijtimoiy-ruhiy holati 
Siyosiy faoliyatning  
ijtimoiy-ruhiy shakllari va 
mahsulotlari 
Kishilarning bevosita siyosiy 
muloqoti uchun xarakterli  
bo`lgan ijtimoiy ruhiy jarayonlar 
Siyosiy ehtiyojlar,  
manfaatlar, intilishlar,  
orzular, istaklar 
Siyosiy hissiyotlar, emotsiyalar, 
kayfiyatlar, fikrlar, afsonalar, 
illyuziyalar 
Odatlar, malakalar, an`analar,  
urf-odatlar, ko`nikmalar 
Mish-mishlar, e`tiqodlar, 
nasihatlar, taqlidlar 
Fuqarolarning hokimiyat institut- lari 
bilan va o`zaro hatti-harakati asosida, 
bevosita faolligi jarayonida  
shakllanadi. 
Siyosiy voqealar va jarayonlarning  
aks etishi ko`pincha yuzaki  
xarakterda bo`ladi 
Ongning siyosiy va emotsional  
elementlari hukmron rol o`ynaydi. 
Kishilarning istiqbolini emas, balki 
ularning mavjud qiziqishlarini, kundalik 
ehtiyojlarini aks ettiradi 
Turli mafkuralar ta`sirida bo`ladi va 
ularning qarama-qarshi kurashi 
jarayonida qad ko`taradi 
Tez o`zgarishga va o`zgaruvchi  
siyosiy sharoitlarga aniq munosabat 
bildirishga qodir 

 
167 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Shaxsning siyosiy shakllanishi jarayoni, insonning siyosatga kirishi, uning hokimiyat  
bilan munosabatlarga tayyorlanishi va jalb etilishi 
S I Y O S I Y   I J T I M O I Y L A S H U V  
Jamiyat siyosiy tizimining, shuningdek,  
siyosat sub`ektlari sifatlari – shaxslarni 
takroriy ishlab chiqarish 
Mohiyati 
Mazmuni 
A) Bilimlarni individga berish, uning 
mavjud qadriyatlar, tajribalar, 
me`yorlarga qo`yilishi, ishtirok etishi 
B) Individning faol harakati  
natijasida ijtimoiy  
munosabatlarning yanada taraqqiy  
etishi jarayoni 
Sub`ektlar, shartlar va omillar 
 
Shaxs sifatining shakllanish 
jarayoniga bevosita ta`sir etuvchi 
tashqi ob`ektiv shartlar va omillar: 
-  keng ijtimoiy muhit (siyosiy ong 
va jamiyat tashkilotlari)  
-  bevosita ijtimoiy muxit 
-  biogenetik xususiyat  
-  tabiiy-geografik sharoitlar 
-  individning ijtimoiy ahvoli 
Ijtimoiy-siyosiy institutlar:  
-  Davlat; 
-  partiya va jamoat tashkilotlari;  
-  ishlab chiqarish muassasalari va o`quv 
yurtlari;  
-  ommaviy axborot vositalari.   
Siyosiy ong. Madaniyat. 
Ijtimoiylashuv sub`ekti faolligi bilan 
bevosita bog`liq omillar: 
-  ta`lim; 
-  tarbiya; 
-  -  o`z-o`zini tarbiyalash va o`z-o`zini 
o`qitish; 
-  -  shaxsning faoliyati 
Ijtimoiylashuv sub`ekti faolligi bilan 
bevosita bog`liq omillar: 
-  ta`lim; 
-  tarbiya; 
-  o`z-o`zini tarbiyalash va o`z-o`zini 
o`qitish; 
-  shaxsning faoliyati 

 
168 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y   O N G N I N G   N A Z A R I Y   V A   E M P I R I K  
D A R A J A L A R I N I N G   O ` Z A R O   B O G ` L I K L I G I   V A  
A L O Q A D O R L I G I  
Siyosiy mafkura va siyosiy psixologiya-yagona yaxlitlikda mavjud bo`lgan ikki 
qarama-qarshilik, siyosiy ong turmushi va jamiyat siyosiy hayotini aks 
ettirishning ikki hayotiy, zaruriy o`zaro bog`liqlik shakllaridir 
Siyosiy psixologiya siyosiy turmushning bilishning quyi, boshlangich darajasi 
sifatida tavsiflash, u siyosiy ongning kam ijtimoiy ahamiyatli qismi ekanligini 
anglashmaydi; uning o`ziga xosligi siyosiy jarayonlarning borishiga juz`iy ba`zan 
esa hal qiluvchi ta`sir etishga imkon beradi. 
Siyosiy psixologiya siyosiy mafkura shakllanishining ob`ektiv sharti va asosi 
hisoblanadi; hech bir mafkura, agar ommaning siyosiy psixologiyasiga qarshi 
bo`lsa, omma tomonidan qabul qilinmaydi. 
Siyosiy psixologiya siyosiy ongning eng harakatchan elementi hisoblanadi, 
omma o`zining harakatchanligiga qaramay, u nisbiy va konservativ, negaki u o`z 
davrini o`tab bo`lgan an`analar, urf-odatlarni saqlab qolishga qodir. 
Siyosiy mafkura – siyosiy ongning eng qat`iy komponenti, odatda u siyosiy 
psixologiya mazmunini ratsionalizatsiya qiladi va partiya, davlat amaliy 
faoliyatining asosiy yo`nalishini belgilaydi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y  
M A F K U R A  

 
169 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hokimiyat, uni egallash, himoyalash va foydalanish yuzasidan turli ijtimoiy guruhlarning  
tub manfaatlarini ifodalovchi, g`oyaviy qarashlarning yig`indisi, siyosiy ongning  
yadrosi bo`lib, uning asosida siyosiy munosabatlar qaror topadi va tegishli institutlar,  
tashkilotlar va muassasalar amal qiladi 
S I Y O S I Y   M A F K U R A  
Dolzarblashgan 
Fuqarolar tomonidan mafkuraning 
maqsad va qoidalarini o`zlashtirish 
darajasi bilan va siyosiy ishtirokning turli 
ishlarida ularni amalga oshirishda o`z 
xarakteri bilan aniqlanadi.
 
 
Nazariy- 
konseptual 
 
Davlatlar, mil-
latlar, ijtimoiy 
guruhlarning 
ideallari va 
manfaatlarini 
ochib beruvchi 
asosiy qoidalar 
shakllanadi. 
Dasturiy- 
siyosiy 
 
Siyosiy qarorlar 
qabul qilish 
uchun g`oyaviy-
siyosiy asos bo`-
ladigan dastur-
lar, manfaatlar, 
shiorlar ishlab 
chiqiladi 
Amalga oshirish darajalari 
Targ`ibotchilik  
O`tkazilayotgan siyosiy yo`lning ijobiy 
timsolini yaratish, uning u yoki bu sinf, 
millat, davlat manfaatlariga  
mos kelishi 
Ta`limiy- 
tarbiyaviy 
 
Ommaviy siyosiy 
ongni egallash, 
kishilar siyosiy 
maydonda intilish-
lari lozim bo`lgan 
muayyan maqsad va 
vazifalarni, 
jamiyatning hozirgi 
va kelajakdagi 
rivojini baholash 
mezonlarini unga 
tadqiq etish 
Integratsiya-
lashtiruvchi 
 
Jamiyatni qanday-
dir ijtimoiy yoki 
milliy guruhlarning 
manfaatlari negizi-
da yoki aholining 
aniq guruhiga 
tayanmagan, ongli 
shakllan tirilgan 
maqsad lar tizimida 
jipslashtirish 
Asosiy vazifalar 
Namoyon bo`lish shakllari 
Siyosiy nazariyalar 
Siyosiy qarashlar 
Siyosiy konsepsiyalar 
Siyosiy g`oyalar 
Ijtimoiy-siyosiy  
ideallar 
Siyosiy prinsiplar 
Siyosiy shiorlar 

 
170 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I J T I M O I Y - S I Y O S I Y   H A R A K A T L A R N I N G  
R I V O J L A N I S H   B O S Q I C H L A R I  

  G`oya va talablar-
ni yanada aniq 
shakllantirish; 

   Ijtimoiy-siyosiy 
faollikni rivojlan-
tirish 
 
 

  Qarashlarni 
targ`ib etish;  

   Tashviqot; 

   Maksimal 
miqdorda 
tarafdorlarni jalb 
etish 

   G`oyalarning tug`ilishi; 

   Faollarning paydo  
bo`lishi;  

   Umumiy qarashlarning 
ishlab chiqilishi 

  Ijtimoiy-siyosiy 
tashkilot yoki 
partiyaga 
rasmiylanish;  

  Siyosiy 
hokimiyatga 
qatnashish 

  Maqsadlarga 
erishilgan yoki 
ularga erishish-
ning istiqbollari 
yo`q;  

  Harakat  
so`nadi. 
1. 
2. 
3. 
А) 
Б) 

 
171 
DIN  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
D I N N I N G   T U Z I L I S H I  
Diniy ong 
Namoyon  
bo`ladi 
Diniy  
faoliyat  
(sig`inish) 
Amalga  
oshadi 
Diniy  
tashkilotlar 
Diniy 
mafkura 
Diniy  
falsafa 
Teologiya 
(xudojuylik) 
Diniy 
yo`naltirilgan 
nazariyalar 
Diniy  
psixologiya 
Diniy  
hissiyot 
G`oyalar 
Tasavvurlar 
His-hayajon 
Kayfiyat 
 
 
S 
I 
N 
T 
E 
Z 
 
Amri-ma`ruf qilish 
Qiroat qilish 
Marosimlar 
Xudoga toat  
qilish 
Bayramlar 
Bajariladigan 
amallar 
Konfessiyaviy  
rahbarlik qiluvchi 
markazlar 
Mintaqaviy  
tashkilotlar 
Quyi tashkilotlar 

 
172