О=сил ва ларга хос рангли реакциялар

 

23.FERMENTLAR  

 

Tirik hujayra izotermik ximiyaviy mashina hisoblanadi, bu mashina normal — 

to'xtovsiz ishlab turishi uchun fermentlar deb ataluvchi biologik katalizatorlar bo'lishi 

kerak.  Fermentlar  tabiatan  oqsil  molekulalari  bo'lib,  har  bir  ferment  ma'lum  bir 

tipdagi ximiyaviy reaksiyani katalizlaydi. Ular genlar ta'sirini ro'yobga chiqaradigan 

hujayraning ishchi apparatidir. 

Fermentlar  anorganik  katalizatorlardai  o'ziga  xosligi,  katalitik  aktivligi  va 

mo''tadil  sharoit,  ya'ni  o'rtacha  temperatura  va  vodorod  ionlarining  fiziologik 

konsentrasiyasida  ta'sir  qila  olishi  bilan  afzal  hisoblanadi.  Ular  ko'p  bosqichli 

murakkab reaksiyalarni millisekundlarda ketishini ta'minlaydi. 

Tirik  hujayralarda  fermentlar  ishtirokida  ketadigan  ximiyaviy  reaksiyalarning 

yana  bir  nodir  xususiyati  shundaki,  bunda  maxsulot  to'liq  hosil  bo'ladi  va  keraksiz 

qo'shimcha moddalar ajralib chiqmaydi. 

Fermentlar  minglab  ximiyaviy  reaksiyalarni  tezlashtiradi,  hujayralardagi 

moddalar almashinuvv fermentlar ishtirokida boradi. 

Fermentlar  tabiatiga  ko'ra  katalizatorlar  bo'lganligi  uchun,  ular  ta'sirida 

termodinamik jihatdan imkoni bor reaksiyalargina amalga oshirilishi mumkin. Bunga 

fermentning  substrat  (reaksiyaga  kirishuvchi  modda)  bilan  oraliq  kompleks  hosil 

qilnshi  natijasida  katalizlanadigan  reaksiyaning  aktivlanish  energiyasini  pasaytirishi 

evaziga erishiladi. 

Fermentlar  ximiyaviy  tarkibi  jihatidan  oqsil  moddalar  bo'lib,  yuqori 

molekulyar massaga (masalan, ribonukleazaning molekulyar massasi —12700 bo'lsa, 

piruvat  degidrogenaza  kompleksiniki  4000000  ga  teng)  va  kolloid  xossaga  ega. 

Fermentlar  tarkibiga  ko'ra  bir  komponentli  (oddiy  oqsillar)  va  ikki  komponentli 

(murakkab  oqsillar)  bo'ladi.  Ikki  komponentli  fermentlarda  oddiy  oqsil  qismi 

apoferment  deb,  quyi  molekulyar  termostabil  prostetik  gruppasi  koferment  deb 

ataladi.  qoferment  sifatida  vitaminlar,  nukleotidlar,  tarkibida  porfin  yadrosi  bo'lgan 

gem tabiatli moddalar, uglevodlarning fosforli efirlari, kichik molekulali metabolitik 

aktiv  peptidlar  va  boshqalar  yashtirok  etadi.  Fermentlarning  koferment  qismi  oqsil 

---

 

44 

qismi  bilan  turli  darajada  bog'langan. Masalan, sitoxromlarda  gem  oqsil  qismi  bilan 

kovalent  bog'  yordamida  bog'lansa,  ba'zi  degidrogenazalarning  kofermenti  dializ 

qilinganda ham ajralib ketishi mumkin. 

Fermentlar xujayra va organizm  moddalar almashishuvining qay uchastkasida 

ishtiroki  va  bajaradigan  funksiyasiga  qarab  monomer  yoki  multimer  ko'rinishida 

tarqalishi  mumkin.  Ko'pchilik  proteolitik  fermentlar    monomer    ko'rinishida  bo'ladi.  

Oksidlanish  —  qaytarilish  reaksiyalarini,  moddalar  almashinuvida  qator  bir-biriga 

bog'liq  reaksiyalarni  katalizlovchi  fermentlar  ko'proq  multimer  ko'rinishiga  o'tishi 

orqali  kompleksning  fermentativ  aktivligi,  shu  orqali  enzimatik  reaksiyaning  tezligi 

yuqori  darajada  ortadi.  Masalan,  laktat  degidrogenaza  fermentida  5  ta  subbirlik 

bo'lsa,  piruvat  degidrogenaza  kompleksining  hosil  bo'lishida  24  molekula  piruvat 

degidrogenaza, bir molekula degidrolipoil-transasetilaza va 12 molekula digidrolipoil 

— degidrogenaza fermentlari ishtirok etadi. Umuman bu kompleks tuzilishida 60 ta 

polipeptid molekulasi qatnashadi. 

Fermentlarning  fizik-ximiyaviy  xususiyatlari  ularning  oqsil  tabiatiga  bog'liq. 

Shu  sababli  yuqori  temperatura  va  muhit  o'zgarishlari  oqsillarni  denaturasiyaga 

uchratgani singari, fermentlarning ham aktivligini yo'qotadi. 

Fermentlarni  toza  holatda  ajratib  olish  ancha  murakkab.  Hozirgi  vaqtda 

mikroorgannzmlardan 80, o'simlik va hayvon to'qimalaridan 150 dan ortiq fermentlar 

toza  kristall  holda  ajratib  olingan.  Fermentlar  turli  biologik  suyuqliklar:  qon,  sut, 

ovqat  hazm  qilish  shiralarining  hujayra  protoplazmasi,  uning  struktura  elementlari 

tarkibida  adsorbilangan  holatda  bo'ladi.  Fermentlarni  ajratib  olish  uchun  hujayra 

qobig'ini  buzish,  to'qimani  gomogenizasiya  qilish,  turli  tuz  eritmalari  va  organik 

erituvchilar yordamida ekstraksiya qilish kerak. Fermentlarni ajratib olish ishlari 0 C 

atrofida (sovuq xonalarda), agar organik erituvchilar ishlatilsa, 0 dan past (1  — 2 — 

5°C da) temperaturalarda olib borilishi kerak. Aks holda ferment aktivligini yo'qotib 

qo'yadi. Hozirgi vaqtda mingdan ortiq fermentlar ma'lum bo'lib Xalqaro Bioximklar 

Ittifoqining  fermentlar  bo'yicha  komissiyasi  1961  yilda  ularning  klassifikasiyasi  va 

nomlanishini ishlab chiqqan. Har bir fermentning nomeri to'rtta sondan tarkib topib, 

bu sonlar turli ma'noni anglatgani uchun nuqtalar bilan ajratilgan.