O‘simliklarda moddalar tashiluvi режа

Ksilema tashiluvining boshqariluvi. Ksilema tо‘qimalari shirasining suv va 
unda erigan moddalarga tо‘lishi avvalo N
+
-pompasining va boshqa ildiz zonasida 
joylashgan hujayra membranalarining ionlar nasoslari faolligi bilan bog‘liq. Bu 
faollik birinchi navbatda nafas olish jrayonining energetikasi bilan bog‘liqligi 
tufayli ildizning assimilyatlar va kislorod bilan taminlanganligiga bevosita 
bog‘liqdir. Ushbu jarayonda fitogormonlaning qatnashishi hozircha tо‘la 
о‘rganilmagan. Ksilema tashiluvining boshqa bir boshqaruvchisi transpiratsiya 
jarayoni bо‘lib, uning jadalligi barg labchalari tufayli boshqariladi. 

---

Floemalardagi tashiluv 
Moddalarning uzoq masofalarga tashilishida assimilyatlar oqimi uchun 
floemadagi elaksimon naychalar xizmat qiladi. 
Elaksimon naychalar sitoplazmaga boy bо‘lgan metabolitik faol, yо‘ldosh 
hujayra bilan tutashgan bо‘ladi. Yо‘ldosh hujayralar elaksimon naychalar bilan 
kо‘p sonli plazmodesmalar yordamida bog‘lagandir. Oqsillar va ATF sintezi mana 
shu yо‘ldosh hujayralarda bо‘ladi deb taxmin qilinadi. 
Elaksimon naychalardan ajratilgan shiraning kontsetratsiyasi 10-25% 
atrofida bо‘lib deyarli konsentrlangan eritmani tashkil qiladi. О‘simlik hujayrasi 
shirasining miqdori va konsentratsiyasi sutkaning kunduzgi qismida kechasiga 
nisbatan yuqori bо‘ladi. 
Hujayra shirasida erigan moddalarning -90% uglevodlardan iborat bо‘lib, 
tashiluvchi qand asosan saxaroza holatida bо‘ladi. Ammo, ayrim о‘simliklarda 
saxarozaga nisbatan, rafinoza miqdor jihatidan ustunlik qilishi mumkin. Bundan 
tashqari shirada turli xil aminokislotalar, nukleotidlar, organik kislotalar, 
gormonlar va boshqa moddalar uchraydi. Shuningdek shirada qisman bо‘lsada 
ATF mavjud. 
О‘simlik barglaridagi fotosintezlovchi hujayralarning xloroplastlaridagi 
birlamchi assimilyatlar tezlikda barglardan о‘simlikning boshqa organlariga 
uzatiladi. Assimilyatlarning harakati xloroplastlarda boshlanib, floemaning maxsus 
о‘tkazuvchi hujayralarida davom etadi. 
Bargning mayda tomirlarining uchki qismlarini floema tufayli doimiy 
ravishda fotosintez mahsulotlari bilan tо‘ldirilib turiladi. 
Fotosintez natijasida, barglarda sintezlangan organik moddalar floema orqali 
tо‘qimalarga yetib borib metabolizm jarayonlariga sarf bо‘ladi yoki zahiraga 
yig‘iladi. Organik moddalar poya bо‘ylab yuqori о‘suvchi qismlarga, pishayotgan 
mevalarga va bargdan poyaga, u yerdan о‘suvchi ildizlarga va yer ostki 
zahiralovchi organlarga tashiladi.
Barg plastikasining fotosintezlovchi va о‘tkazuvchi hujayralari orasidagi 
erkin bо‘shliq assimilyatlar oqimidagi oraliq zonani egallaydi. Barg plastinkasining 
mezofilida hosil bо‘luvchi assimilyatlar tezda erkin bо‘shliqda paydo bо‘ladi. 
Ularning harakatlanishi о‘tkazuvchi tutamlar tо‘ri orqali amalga oshiriladi. 
Xloroplastlarda hosil bо‘luvchi triozofosfatlar sitoplazmaga о‘tganidan 
sо‘ng ulardan saxaroza sintezlanadi va shu kо‘rinishda о‘simlikning barcha 
organlariga tashiladi. О‘simlikning boshqa barcha organlarda bargga nisbatan 
saxarozaning miqdori kam bо‘ladi. Ushbu tashiluv hamma moddalar uchun xos 
emas. Masalan azotli birikmalar asosan aminokislotalar va amid formasida 
konsentratsiyalar gradienti bо‘yicha tashiladi. 
О‘simliklar mevalarining pishishi davrida oziqa moddalarning vegetativ 
organlardan reproduktiv organlarga tashilishi kuzatiladi. Zahiralovchi organlarda 
qand va aminokislotalardan biopolimerlar ya’ni polisaxaridlar, yog‘lar va oqsillar 
hosil bо‘ladi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, floema bо‘yicha eritmalarning harakati 
donordan aktseptorga qarab yо‘nalgandir. 

---

Organik moddalarning tashilishi ksilema tо‘qimalari bо‘ylab sodir bо‘lishi 
ham mumkin. Ksilemada tо‘qimalari shirasida kо‘proq aminokislotalar va organik 
kislotalar uchraydi. Bu moddalar ildiz metabolizmining va birlamchi sintez uchun 
zarur birikmalardir. Masalan, aminokislotalar novdalardagi oqsil sinteziga, organik 
kislotalar esa nafas olish va qayta aminlanishga sarf bо‘ladi. Ildiz sistemalari 
tо‘qimalarida glikoliz va uch karbon kislotalari sikli orqali uglevodlardan uglevodli 
aktseptorlar hosil bо‘ladi.
Uglevodli 
aktseptorlar 
mineral 
elementlarni 
ildizlarga 
birlamchi 
assimilyatsiyasi va tashilishida ishtirok etadi. Shuni aytib о‘tish lozimki, mineral 
moddalarning tashilishi ularni qayta ishlatilishi floema tо‘qimalari orqali bо‘lishi 
nishonlangan atomlar xususan kaliy va fosfor (
40
K, 
32
P) elementlari misolida 
isbotlangan. 
Floemali tashish mexanizmi nemis olimi Myunx tomonidan taklif qilingan 
bо‘lib, uning asosida oqimni bosim ostidagi harakatlanishi nazariyasi yotadi. Bu 
nazariya о‘simliklarda moddalarning harakatlanishi haqidagi ta’limotning 
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bо‘ldi. 
Myunx nazariyasiga asosan floemada tashiluvchi moddalarning 
harakatlantiruvchi kuchning kattaligi о‘tkazuvchi tо‘qimalarning qarama-qarshi 
tomonlarining uchlaridagi osmotik va turgor bosimlarining farqi bilan о‘lchanadi. 
Myunx fikriga kо‘ra, qandlar va boshqa harakatlanuvchi moddalarning eritmasi 
elaksimon naychalar bо‘ylab tashiladi va plazmodesmadan о‘tib, simplastning 
plazmodesma kanallarini tо‘ldiruvchi sitoplazma orqali filtrlanadi. 
Fandagi keyingi izlanishlar shuni kо‘rsatadiki, о‘simliklarda fotosintez 
jarayonida hosil bо‘lgan qandlar, mayda barg tomirlarining elaksimon naylariga 
faol beriladi. Ushbu jarayonni floemani tо‘ldirish deb ataladi va u 
konsentratsiyalar gradientiga qarama qarshi ravishda sodir bо‘ladi. Floema 
bо‘yicha saxarozaning tashilishi hujayraning faol metabolizmi bilan bog‘langan. 
Chunki, saxaroza bilan birga vodorod ionlari ham harakatlanadi. Ularning 
harakatlanishi elaksimon naylarning plazmolemmasidagi maxsus ferment orqali, 
hamda pH gradienti va elektrokimyoviy gradient bо‘yicha bо‘ladi. 
Plazmodesmalarning soni tо‘rlicha bо‘lishi mumkin. Masalan, bug‘doyning 
1 sm
2
barg plastinkasida mezoflll hujayralari bilan floema о‘rtasida 2-10
8
dona 
atrofida plazmodesmalar bо‘ladi va barglardagi assimilyatlarning tashilishi 
plazmodesmalar orqali diffuziya yо‘li bilan sodir bо‘ladi. 
Plastik moddalarining floemaning о‘tkazuvchi tо‘qimalarida harakatlanishi, 
sitoplazmada, molekulalarning tashilishi natijasida amalga oshiriladi va ular 
plazmodesmalar orqali uzluksiz oqimni hosil qiladi. 
Akademik A.L. Kursanovning nazariyasiga kо‘ra, floemada organik 
moddalarning harakatlanishi nafas olish energiyasining (ATF) sarflanishi bilan 
bog‘liq. Bunda isbotlanganki, elaksimon naychalar orqali organik moddalarning 
tez tashilishi jadal nafas olish bilan kuzatiladi. Masalan, qand lavlagining qand 
moddasi, bargning mezofill hujayralaridan apoplastning erkin bо‘shlig‘iga 
harakatlanadi va undan keyin fosforirlanish energiyasi hisobiga о‘tkazuvchi 
tutamlar uchiga о‘tadi. 

---

Erigan 
moddalarning 
konsentratsiyasi 
past, 
tashqi 
eritmadan 
konsentratsiyasi yuqori bо‘lgan hujayra shirasiga tashish uchun zarur bо‘lgan erkin 
energiyaning miqdorini quyidagi formula bо‘yicha hisoblash mumkin.