O’zbe kiston respublikasi raqamli

Prosessor (markaziy prosessor) kompyuterning asosiy hisoblash qurilmasi 
hisoblanib, u qo’yidagilardan tashkil topadi: 
- 
arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun arifmetik–mantiqiy qurilma 
(AMQ); 
- 
prosessorning ishlashini va tashqi qurilmalar bilan almashish ish tartibini 
boshqarish bloki; 
- ichki umumiy vazifali registrlar (UVR) ko’rinishida operativ xotira 
rolini bajaradigan prosessor ichki xotirasi (kesh xotira). 
Binobarin, prosessor doimo katta integral sxema (KIS) ko’rinishida 
bajariladi, shuning uchun uni ko’pincha mikroprosessor deyishadi. Bu prosessor 
ona platada joylashtirilgan mustaqil KIS hisoblanadi 
Asosiy xotira kompyuterning boshqarish dasturlarini va ishlov berish 
uchun ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan. U prosessor va operativ xotira 
orasida ma’lumotlarning almashish tezligini oshiradi. 
Манзиллашти- 
рилган хотира 
Манзиллашти- 
рилмаган хотира 
УВР 
Бошқариш 
блоки 
АМҚ 

---

Tashqi qurilma foydalanuvchiga kompyuter resurslaridan foydalanish, 
shuningdek, dastlabki ma’lumotlarni kiritish va ishlov berilgan natijalarning 
ma’lum darajadagi o’zaro aloqasini ta’minlaydi. Tashqi qurilmalar tarkibiga tashqi 
xotira bog’lamalari, ko’pincha, diskli to’plovchilar va aloqa kanallari bo’yicha 
uzatish qurilmalari kiradi. 
Kompyuterning asosiy qismlarining o’zaro aloqasi 2.5-rasmda keltirilgan. 
Ko’plab zamonaviy kompyuterlar dasturiy boshqarish tamoyili bo’yicha qurilgan. 
Bu tamoyil arxitekturada uchta asosiy bog’lamalarning bo’lishini nazarda tutadi, 
ya’ni: xotira, boshqarish va hisoblash bog’lamasi. 
1.2-rasm. Kompyuterning asosiy bog’lamalari 
Bu uchta bog’lama hisoblash yadrosini tashkil etadi va dasturli boshqarish ish 
tartibini ta’minlaydi: 

dasturning buyruqlari asosiy xotirada joylashadi; 

yacheykalar ketma-ket tartib nomerlariga (adreslariga) ega bo’ladi; 

buyruqlar dasturda joylashgan tabiiy ketma-ketlikda o’qiladi va bajariladi. 
AMQ (Arithmetic and Logic Unit) xotiradan keladigan ma’lumotlar bilan 
arifmetik va mantiqiy operasiyalarning bajarilishini amalga oshiradi, chiqish 
natijasini shakllantiradi. U asosiy xotiraga yoziladi yoki o’ta yuqori tezkor 
registrlardan (UVR) birida vaqtincha saqlanadi. 
Asosiy 
xotira 
ixtiyoriy 
ruxsat 
etishli 
va 
manzillar 
oralig’idagi 
manzillashtiriladigan 
(OXQ 
va 
DXQ) 
va 
kesh-xotirani 
tashkil 
etadigan 
manzillashtirilmaydigan xonalardan iborat. Kesh-xotira hajmi bo’yicha OXQ ga 
qaraganda kam, lekin tezkorlik bo’yicha yuqori. OXQ dan o’qilgan yacheykadagi 
ma’lumotlar o’zgarmaydi va takroriy o’qilishi mumkin. Xonaga yozishda kod o’chiriladi 
va uning o’rniga yangi kod (son yoki buyruq) yoziladi. Asosiy xotiraning hajmi 
saqlanadigan so’zlarning miqdori bilan uning tezkorligi esa murojaat etish vaqti 
bilan, ya’ni kerakli so’zni yozish va o’qish davomiyligi orqali aniqlanadi. 
Algoritm va unga mos kompyuter dasturining bajaralish jarayoni boshqarish 
qurilmasining ishlashini ta’minlaydi. Joriy dasturga mos ravishda bu bog’lama kerakli 
buyruqni va bu buyruqni bajarilishiga taalluqli bo’lgan navbatdagi ma’lumotlarni 
Асосий хотира 
Киритиш 
портлари 
Ташқи хотира 
Чиқариш 
портлари 
Бошқариш 
боғламаси 
АМҚ 

---

tanlashlarga, AMQ da kerakli amalni bajarilishini va olingan natijani ko’rsatilgan manzil 
bo’yicha joylashtirishni nazorat qiladi. Dasturning joriy buyrug’ining bajarilishi 
jarayonida boshqarish bog’lamasi buyruqning ishlatilish vaqtida qatnashadigan 
qurilmalar uchun boshqarish signallari ketma-ketligini shakllantiradi. Agar tashqi 
qurilmalar bilan o’zaro aloqa bog’lash buyrug’i (tashqi xotiradan ma’lumotlarni yuklash, 
ma’lumotlarni kiritish yoki chiqarish) bajariladigan bo’lsa, u holda boshqarish bog’lama 
almashish jarayonining mos so’rovlari va sinxronlash qoidalarini shakllantiradi.