O‘zbek аdabiy tili (morfologiya) toshkent nashriyoti

3-topshiriq. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar
1. So`z- gap guruhiga mansub so`zlar formal tilshunoslikda qaysi nomlar asosida o`rganilgan?
2. So`z-gaplarni qaysi belgilari asosida alohida to`plamga ajratganlar?
3. So`z -gaplarning lisoniy qolipi nima uchun [W^] shaklini olgan?
4. “Semantik” va “funksional” atamalari nima uchun so`z-gapga nisbatan qo`llanganligini izohlang.
5. So`z- gaplarning lug`aviy ma`no guruhlarini sanang va izohlang.
6. So`z -gaplashgan sof so`z - gaplarning o`xshash va farqli tomoni nimada?
7. So`z -gaplashayotgan, so`z-gapsimon so`zlarga misollar keltirib, ularning o`ziga xos xususiyatlarini sanang.
8. So`z- gaplarning sintaktik xususiyatlari haqida nima bilasiz?
9. So`z- gaplar kesimlik qo`shimchalarini qabul qilmagan holda gap markazini tuzishi mumkinmi?
10. Kesimlik shakllari ma`nolari [WPm] qurilishli gaplarda qanday voqelanadi?
11. So`z- gaplarning lisoniy tadqiqi nimaga asoslanadi?
Mustaqil o`zlashtirish uchun



Р.Бобокалонов, Н.Саломова (Бух ДУ)
ТИПИК ВА АТИПИК ГАП ТУРЛАРИ ХУСУСИДА
В. Гумбольдт қарийб икки аср муқаддам: «Ҳар қайси тилнинг ўз системаси бор, тилшунос шуни тадқиқ қилиши керак» деб бежиз айтмаган эди (1). Ўзбек тилшунослигининг Европада яратилган систем структурализм таълимоти ва унинг назариётчилари (В. Гумбольдт, Ф. де Соссюр, Ш. Балли, Г. Гиййом, К. Жерман, Ж. Дюбуа, Р. Якобсон, А. Теньер кабилар) изидан бориши бежиз эмас. Ундан кўзланган мақсад систем-структурал тилшунослик таҳлил усулларининг афзал жиҳатлари ва илғор лингвистик назарий қарашларнигина ўзбек тилшунослигига олиб кириш эмас, балки улардан унумли ва имкон қадар қиёсий-типологик аспектларда фойдаланишдан иборатдир.
Сўнгги йилларда лисоний ва нутқий ҳодисаларнинг деалектик қонуниятлар методологияси замирида тилшуносликнинг барча сатҳларидаги муаммоли масалалар чуқурроқ таҳлил қилинмоқда. Ўзбек тилининг барча бўғинида ростанакам «туркона назокат» сезила бошламоқда ва уни «ортиқча грамматик юклардан» ҳоли қилишга астойидил киришилгани мустақиллигимиз шарофатидандир. Дарҳақиқат, тил ва нутқ уларнинг мазмуни ва шакли ўртасидаги муносабатлар жуда мураккабдир. Бу таълимот тадқиқ этилаётган ишимиз учун ҳам аҳамиятлидир. Худди шу йўналишда ўзбек тилидаги гапларнинг қурилиши: 1.Грамматик шаклланган гаплар (қисқ. ГШГ), 2. Семантик функционал шаклланган сўз-гаплар (қисқ. СФШСГ) ларга ажратилиб тадқиқ қилинди. Француз тилидаги сўнгги илмий адабиётларда эса 1) Типик ҳамда 2) Атипик гаплар ҳусусияти бир-биридан фарқланиб кўрсатилади.
Ҳозирги француз адабий тилидагап гап қурилиши учун атипик ҳодисаси сифатида каноник модел асос қилиб олинган ва уни типик гапларга нисбатан зиддиятга қўйиш мумкин. Каноник моделли атипик гапларни: