O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Va men avbosh islohi* bilan ul alloma durmenkim, xarobotilar* mc- ning qoshimda tajrid* sharhin uqurlar”.
(* alo - ...ustiga, ...ga, ...dan; * kub - kuv; may quyiladigan idish, xum* isloh- tuzatish, yaxshi holga keltirish; *xarobot — vayrona joy; maj. mayxona, maykadi; tajrid — yakkalash. ajratish. yolg'iz qoldirish)
Chog‘ir tilidan aytilgan goh gupirishlaru goh kulgili manza- ralar (oyoq boshga, bosh oyoqqa), goh hayotiy haqiqatga o‘xshab ko‘rinadigan qiyofalar (sariq yuzni qizil qilishi), goh maqtanchoqlik (o‘zini Aflotunga o‘xshatishi) kabi detallar bu munozarani xalqona ruhda yaratishga asos bo‘lgani aniq ko‘rinib turibdi. Shuningdek, muta- savvuflarnmg may timsoliga bo‘lgan munosabatlarini Chog‘ir o'zicha, nihoyatda go‘llik va jo‘nlik bilan tasvirlaydi.
Bu munozara, qolaversa, mazkur janrga oid boshqa asarlar ham, xalq og‘zaki ijodining mahsulidir. Asaming tuzilishi xalq og‘zaki ijodi- dagi satirik ertaklami eslatadi. Qahramonlaming muloqotida va o‘zlariga o‘zlari baho berishda turli vositalaming - mubolag‘a, o‘xshatish kabi qator san’atlaming qo‘llangani ham bunga bir dalildir. Yoki ertaklardagi “endi so‘zni falonchidan eshiting” singari voqealar bayoni usuli mazkur munozarada ham ma’lum darajada o‘z aksini topgan. Chog‘ir o‘zi haqida gapirib bo'lgach, endi ikkinchi qahramon Bang - so‘fi obrazining faoli- yati boshlanadi va bu usul aynan ertaklami hikoya qilish usulini eslatadi.
Bang o‘z nutqi orqali haqiqiy qiyofasini oshkor qilishi. Chog‘irdan so‘ng so‘fi timsolidagi Bangning nutqi ham diqqatga sa- zovor. Bang ham Chog‘iming “Qani, sen ham ahvolingni bir oz bayon q‘lgin-chi” degan taklifiga javoban u bilan bo‘lgan suhbatda o‘z qiyo­fasini namoyon qiladi. Bangning makoni — darveshlar takyasi, Bangni dardmatrdll.tr — nashavandlar dor‘ deb bilsalar, sog‘ odamlar nasha deb bi- ladilar, undan hazar qiladilar. Shoir bu o‘rinda Bang tilidan “dardmand” va “bedard” so‘zlarini qo‘llashida katta ma’no bor. Illat va sogdomlik nashaga bo'lgan munosabat orqali o‘lchanadi. Bang o‘zini dori sifatida odamlar iste’mol qilsinlar deb, har turli sabablarni ro‘kach qiladi, so‘z o'yinlarini o‘ylab topadi: “kanab” foydali o‘simlik bo‘lgani bois, “bang” o'zini “kanab” orqali oqlamoqchi bo‘ladi. “Kanab” so‘zi arab yozuvida ‘cskarisiga o‘q‘lganda, “bang” hosil bo'iadi. Bu o‘rinda ham yuqoridagi- ‘lay musahhaf san ’ati qo‘llangan.
Chun mubhas bu yerga yetti, yigit ham so‘rdi so‘fidinkim: “Sen l;ig‘i kayfiyatingdin shammae* bayon qilg‘il va asroringni orog‘a kel- tur”. So‘fi tedi: ’’Mening turur yerim darveshlar takyasidur. Vale hirqa ul piri sabzpo‘shkim*, xiyovon* ko'chasida o‘lturur, aning ilgindin kiyib- turmen va meni dardmandlar doru derlar va bedardlar bang. Va mening haqimda aytibturlar. Nazm: