O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Mo bahri muhicharo nahangem”
(Biz kulchalar tog‘ini ham yeb yuboradigan qoplonlarmiz,
Biz dengizdagi baliqlarni yeb bitiradigan nahangmiz).
Va mening xosiyatim ko‘pdur. Ba’zi xud meni sang, tarjih* qilibtur- lar andoq kim, aytibturlar:
Aqle ki, ey kavnayi fuzun meoyad,
Dar dasti mayi nob zabun meoyad.
Ham bang ki, rangi zindagoni dorad,
Kal rangi sbarob bo‘yi xun meoyad”
(Ikki dunyoda ziyoda bo'lgan aql uzumdan qilingan may oldida hech narsaga arzimay qoladi. Agar bangda tiriklik rangi bo‘lsa, sharob rangidan qon hidi keladi).
(*shamma - bir oz, bir qadar; *sabzpo ‘sh —yashil kiygan, yashilga burkangan; * xiyobon \xiyovon — bog g giloorlar orasiga solingan yo ‘lak; * nek — yaxshi; * qadar andoz — kuch-qudrat soluvchi; * Lo ‘tu — lo ‘li; *tarjih — bir narsani ikkinchi narsadan ortiq ко 'rish.)
Amiriy soxta donolikni fosh qilishi. XIV asrda yashagan fors- tojik adabiyotining yirik namoyandasi Ubayd Zokoniy (vafoti 1370-yil) dan Yusuf Amiriy keltirgan gap diqqatni tortadi. Ubayd Zokoniy, el- lik o‘g‘ul-qizning onasi bo‘igani holda, Bangning suhbatiga musharraf bodmagan ayol bu dunyodan bekor ketibdi, deb aytadi. Nima uchun Ubayd Zokoniy shunday deb aytgan? Tabiiyki, shuncha farzand dun- yoga keltirib, tarbiyalagan ayol ko‘p hayotiy tajribaga ega bo‘ladi, ko‘p narsani biladi. Xayolparast Bangi esa o‘zini hammadan dono hisoblaydi.
Bang o‘zini ko‘klarga ko'tarib maqtab, har narsa - qoplon, nahang baliq bilan tcnglashtiradi, tog‘-tog‘ uyulgan nonlarniyu dengizdagi ba- liqlami ham yeb yuboradi. Bangilar kayf qilganda, ochofatlarga ayla- nadi. Bu tabiiy hodisa. Amiriy bu hayotiy voqealarni juda sinchiklab o'rgangan. bangilar va mayxo‘rlarning tabiatidan, o‘zlarini tutishidan, ichki va tashqi dunyosidan yaxshi xabardor.
Keyingi voqcalar davomida Bang Chog‘ndan o‘zini ustun qo'yadi. Insonlarning aqli ham may - Chog'ir oidida hech narsa, Chogdr inson aqlini yoddan uradi. Bangning rangi yashil bodgani uchun, u tiriklik ramzi. Bangning tili bilan aytganda, Chogdr insoniyat uchun halokat, undan qon hidi keladi.
Chog‘ir eshitgach, achchiq ustindin tedikim: “Senga tegarmukim, bu so'zni og‘iz to'la mening yuzumg‘a aytqoysen? Men seni saxt* sog‘inur erdim. Emdi bu xomxayolni boshingdin ehiqorg‘il. Yo‘q ersa, oncha yanchayin senikim, duding boshingdin chiqsun”.
Bang eshitgach, kalla xushlu bunyod qildi - tedi: “Ne bo4ubtur san- ga, meni yamlab, yutqali turursen? Bu oxsumlukni* o‘zga yerga eltkim, agar bukundin so'ngra o‘z izzatingni asramay, haddin oshursang, oncha tepturayin senikim, shirang ostungda qolsun. Sening orta-tosha ortuqli- ging yo‘q turur, har qaydakim, sening zikring qilsalar. mening fikrimni qilurlar va har qachonkim sening bikoyatingni qilsalar, mening rivoya- timni qilurlar, bo vujudi ulki, Hofiz Sheroziy sening maddohingdur, me­ning ri’oyatimni* qilibtur. Nazm: