O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Hech hayi(q)mas etibon guna yozuq.
Base, goho inoyattin aliftek oshiqlaming joni orasig‘a kirarmen va goho o‘q bila naydek har kimga qadalsam, mening zahrimdin jon eltmas. Yana men ul qushturmenkim, oshiqlar meni havodin tutarlar. Andoqki, muallif aytur.
Bayt:
Havo qilsa o‘qung jon saydi uchun,
Ani ko‘nglum qushi tutqay havodin.
Gar havo qilsa yuraktin o‘tgali novaklaring,
Jon bila ko‘nglum qushi tutqay havodin, ey begim.
(*sahm - qqo‘rquv, xavf; * tug‘dori - tuvadoq nomli yirik qush.)
Yaqiniy jon qushini oshiqlaming umumlashma obrazi sifatida ya- ratadi. Oshiqlar o‘zlikdan voz kechib, jon qushining qanoti bilan ucha- dilar, hatto jon qushining bir dona patim topganlarida, bu qanotdir, deb o‘zlarida yo‘q shod bo'laddar.
Yana jarosundek yigitlar maydonda mening qanotim birla uchar- lar. Yana men ul xumoyi avji* izzatturmenkim, agar parvoz qilsam forig‘bol* ozodalar* mening yungumni jon qushining qanoti deb quvo- nurlar. Andoqki, Xojagi Atoyi aytur:
Bayt:
Ul shahsuvor tirkashining o‘qining yungi,
Jon qushining tiriklata yulg‘on qanotidur.
Yana agar karvonlarg‘a badraqa* bo‘lmasa, yo‘lni oziqurlar va men badraqasiz yo'lni tuz borurmen. Base, har qayda tarozu bo‘lsam, meni tortay degan kishilar jon tortarlar. Andoqki, Xoja Xisrav Dehlaviy mah- bub engindin jong‘a tegib, aytur:
Dar dilam tirat tarozu meshavad,
K-az daruni sina jonro bar kashad
(Dilimda o‘qing tarozu bolib, ko‘ksimdagi jonni tortadi).
Yana nayshakarkim, imon halovatining totli so‘zidindur, mening birla bir yerda butub ulg‘ayibtur. Ey uyotsiz Yo(y), sen meni ko‘rgach, qo‘rquv sahmimdin* o‘zungga to‘ldurursen”.
(*xumoyi avji—yuqoridagi xumo qushi; *forig ‘bol -xotirjam; *ozo- dalar — to ‘g ‘ri, aybsiz; g ‘amsiz; *badra — rahbar, yo ‘llovchi; *sahm — yoy о ‘qi; hissa, ulush)
Yoy endi 0‘qningustidan kuladi, 0‘qqamalomatqilib, sen o‘qchilar bilan hamsuhbat bo‘lganing uchun ustingdagi barglaringni yulib olib, ic- hingni yordilar, deb uni masxaralaydi. Yoy ojiz kimsalaming qiyofasini kitobxon ko‘z o‘ngida gavdalantiradi, chunki u ojiz, ishq dardidan tamo- mila begona, O‘q singari o‘z qudratini, e’tiqod va maslagini zohir qila olmaydi. Yoy har doim tavoze’ bilan egilib turgani bois, 0‘qda mavjud bo‘lgan ishq dardini u his qilishdan mahrum. Bunday kimsalaming dardi, Yaqiniyning nazarida, faqat amalga erishish, tomoq tashvishi. 0‘qning “xokiyi xoksor”ligini Yoy o‘z dunyoqarashi bo‘yicha o‘lchaydi.