O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Xazinachi. Yusuf xazinachiga talab qo'yganda, birinchi navbatda, uning ma’naviy-axloqiy tomoniga e’tibor qaratadi. Xazinachi - ko‘zi to‘q, halol va haromning farqiga boradigan bo‘lsa, Xudodan qo‘rqsa, ko‘p mol-dunyo ko‘rib ko‘zi to‘ygan bo'lsa, shunday odamning xazi­nachi lavozimiga tayinlasa bo‘ladi. Xazinachining hushyorligi - beklik ishning baroridan kelganidir.
Yusuf asarda yana boshqa tabaqalar - osh boshchi (bosh oshpaz), sharobdorlar boshlig‘i kabi mansablarga munosib nomzodlar tanlash ha- qida ham bir qator o‘gitlar beradi.
Yusuf nihoyatda kuzatuvchan. Jamiyatdagi hamma tabaqalaming fe’l-atvorini, lavozim majburiyatlarini puxta o‘rgangan. Qaysi lavozim- dagi odamlarga bilim, zukkolik, halollik kabi sifatlar zaruru qaysi biriga jismoniy baquwatlik, qaysi biriga mehribonlik, xushmuomalalik kabi xislatlar kerakligi to‘g‘risida aytganda, bu toifalaming va mansabu un- vonlarning majburiyatlarini sinchkovlik bilan bayon qiladi.
Asarda 0‘zg‘urmish obrazi. “Qutadg‘u bilig”da qanoat timsoli bo‘lgan 0‘zg‘urmish obrazi asar voqealarida muhim rol o‘ynaydi. Yu- qorida davlat tizimida asosiy tayanch bo‘lgan turli tabaqalar - bek, vazir, lashkarboshi, xazinachi kabi bir qator obrazlar orqali Yusuf axloqiy- ta’limiy va ijtimoiy-siyosiy masalalarni ilgari surgan edi. Yusuf axloqiy- ta’limiy g‘oyalari bilan birga, falsafiy qarashlarini asardagi 0‘g‘zurmish timsoli orqali yetkazadi. Kuntug‘di eligning O‘zg‘urmishga uch mar­ta maktub yozgani va 0‘zg‘urmishning javoblarida, 0‘gdulmish bilan 0‘zg‘urmish o‘rtasidagi suhbat va munozarada, Yusuf o‘rtaga chiqar- gan bu dunyoning afzalliklari va ayblari, taxt, boylik, odamiylik kabi axloqiy-ta’limiy masalalar, ayniqsa, falsafiy aqidalar jamiyatning, dav- latning barqaror yashashi uchun muhinf omil ekanini u biron о ‘rinda ham e’tibordan chetda qoldirmaydi. Jamiyatning turli tabaqalariga bo‘lgan munosabat, o‘sha tabaqalaming jamiyatda tutgan o‘mi kabi moddiy, ma- ishiy va ma’naviy masalalar to‘g‘risida o‘git beradi. Jumladan, beklarga xizmat qilmoq, saroydagi sipohlar bilan suhbat, qora avom bilan aralas- hib yurish zarurligi, alaviylar, olimlar, tabiblar, azayimxonlar, tush ta’bir qiluvchilar, yulduzchilar, shoirlar, dehqonlar, savdogarlar, chorvadorlar, hunarmandlar singari toifalar bilan qanday munosabatda bo‘lish, uyla- nish, bola tarbiyasi, xizmatkoriarga ezgu munosabat, mehmonga borish va mehmon kutish qoidalari to‘g‘risidagi o'gitlarni yetkazishni Yusuf za- rurat deb biladi. Bu suhbatlarda falsafiy masalalar bilan axloqiy-ta’limiy, ijtimoiy-siyosiy masalalar uyg‘unlashtiriladi.
O‘zg‘unnish - zohid, bu dunyodan yuz o‘girgan. U zohidlik dav- ri so‘fiylariga mansub (xuddi Ibrohim Adham, Hasan Basriy singari). O‘zg‘urmish “ko‘ngil sevgan” a’moli bilan yashaydi. U O‘gdulmishga, dunyo senga o‘zini sevdirib qo‘yibdi, hamma ayblari senga fazilat bo‘lib ko‘rinibdi, deya ta’na qilib, dunyoning va bu dunyoda boylikka mukka- sidan ketgan odamlaming quyidagi ayblarini birma-bir ko‘rsatadi:

• 
  dunyo quti Xudodan uzoqlashtiradi, qut - din ofatidir;
  
• 
  bu bevafo olam - o‘tkinchi, boylik kibr-havo orttirishiga olib ke- ladi, bu dunyo nima bergan bo‘lsa, tezda yana qaytib oladi;
  
• 
  dunyo- ko‘lanka, izidan borsang, qochadi, sen qochsang, izing- dan boradi;
  
• 
  bu dunyoning qiliqlari -jafo, qilmishlari - bevafolik, begi bilan uch oy ham turmaydi;
  
• 
  bu dunyoning quyidagi uchta narsadan boshqa narsasi yo‘q: biri - halol, ikkinchisi - shubha, uchinchisi - haromdir;
  
• 
  bu dunyoda odam - g‘ofildir;
  
• 
  xotin, o‘g‘il-qiz tashvishini tortmoq mashaqqat bo‘ladi, kishi kuchini uzadi;
  
• 
  bu dunyoning yovi uch narsadir: halovat bilmaslik, nafsga qul boyish, diyonatga xiyonat qilish;
  
• 
  bu dunyoning narsasi (ya’ni boyligi) sho‘r suvga o‘xshaydi, odam qancha ichsa ham qonmaydi, tili namlanmaydi;
  
• 
  dunyo ishi sarobdir, kishi tutayin deb qo‘l uzatsa, yo‘qotadi.
  

O‘zg‘urmish O‘gdulmishga bergan bu o‘gitlarini tarixda o‘tgan av- liyolar, zohidlaming ishlari bilan isbot etadi: “Avliyolar bu dunyoning narsa va molini badal qiladilar (ayirboshlaydilar), zohidlar boqib, bu dunyo asosini tark etadilar” (3514-bayt). Dunyoni, ya’ni mol-dunyoni rad qilish bilan Yusuf qashshoq yashash afzal demoqchi emas, balki dun- yoga berilish, mukkasidan ketish insonni toat-ibodatdan uzoqlashtiradi, ko‘ngilni bo‘ladi, demoqchi. “Bu dunyo ishiga aralashgan kishi xizmat bilan band bo‘lib, oxirat ishlarini qila olmaydi” (3297-bayt). Uning ayt- moqchi bo‘lgan gapi shudir. O‘zg‘urmish - zohidona so'fiydir. Uning falsafiy qarashlari yo‘q, balki taqvoni va parhyezkorlikni bosh o‘ringa chiqaradi. Ilk bosqichdagi so‘fiylik aqidalari ham O‘zg‘urmishning a’moli singari edi.
Yusuf 0‘zg'urmish obrazi orqali ilgari surgan bu aqidalarda oddiy hayotiy detallar - hamma davrlarda insoniyatni haq yo‘ldan chalg‘itgan, faqat o‘zidan boshqani o‘ylamaydigan, xudbin qilib yaratilgan, o‘zining dunyoqarashi bilan yashaydigan insonlar toifasining qiyofasini chizib beradi. Yusufning 0‘zg‘urmish tilidan aytgan quyidagi bayti hayotga ochiq ko‘z bilan boqishga, odamning hayotdagi tamoyili qanday bo‘lishi kerakligini anglashga undaydi:
Tirigka bu nangdin kechish yoq adash,
Egin buggu ton ham bog‘uzqa ham ash
Halal dunya bulsa yesa qazg‘anib,
Chig‘ayqa ulasa aningdin alib
Kishi ag‘ruqi bolmasa bu bog‘uz
Kishi unmazi ul bu ag‘ruq bog‘uz
(Tirikka bu narsalar (oziq-ovqat kiyim)dan kechish mumkin emas, ey do‘st, egnini butaguvchi kiyim ham, bo‘g‘izga ovqatham zarur.
Halol dunyo topsa, qo‘lga kiritib bahramand bo‘lsa,
Undan bir ulush olib kambag‘allarga ulashsa.
Kishining mol va tomoq tashvishi bo‘lmasa (qanday yaxshi bo‘ lardi), Mol va tomoq tashvishi kishini ko‘kartirmaydi.) (3605-3607)
Bu singari o‘gitlar Yusufning asosiy aqidalaridan biri ekan, shu o‘rinda Ahmad Yassaviyning quyidagi baytlari Yusufning aqidalariga hamohangligini aytish o‘rinlidir:
Harom-xarish yig'mish molg‘a quvonmangiz,
Mollarini qirshi otlig‘ yilon qilur...
Bu dunyoga bino qo‘ygan Qorun qani!?
Da’vo qilg‘on fir’avn bilan Homan qani?⁸³
Dunyo mening degonlar, jahon molin olg‘onlar,
Karkas qushdek bo‘lubon ul haromg‘a botmishlar (Ahmad Yassa- viy. Yuqordagi asar, 196-b.).
Yusuf so‘fiylaming bir toifasi bo‘lgan malomatiylik maslagini ham 0‘zg‘urmish obrazi orqali ilgari suradi. “Kishilaming yukini ko‘tarsa, ularga yuk ko‘tartmasa, unga jafo qilsalar, u og‘iz ochmay vafo qilsa” (3382).
Yusuf 0‘zg‘urmish obrazi orqali ilgari surgantasawufiyg‘oyalardan Ibn al-Arabiy, Boyazid Bistomiy, Mansur Xalloj kabi mutassaviflaming chuqur falsafiy ta’limotini qidirish o‘rinsiz. Yusuf komil inson sifatlari bilan Iloh sifatlarini tenglashtirayotgani yo‘q, qolaversa, uning maqsadi bu emas edi. Uning aqidalarida hayotning maishiy tomonlariga qattiq e’tibor qaratishdan tiyilish kerakligi haqidagi o‘git bor.
0‘zg‘urmish Kuntug‘di elig va O‘gdulmish bilan qilgan suhbatla- rida faqirlikni ulug'laydi. Faqirlik - tariqatda o‘nta maqomotning biri. So‘fiylar nazdida faqirlik ulug‘vor ilohiy mohiyat kasb etish bo‘lib, Xudoga bandalikni sidqidildan oliy darajada bajo keltirish, bandalik- dan sharaf topish, niyozmandlik va talabgorlikda yo‘ldagi tuproq misol nomu nishonsiz bo‘lish, Iloh nazdida o‘zini zarra, balki zarradan ham kam deb hisoblash va shu martabada komillik rutbasini qozonish ham. Barcha narsalar, olamu odam Allohga tegishli, insonning vujudi ham o‘ziniki emas, chunki u ham Yaratganning mulkidir. Faqmi ana shunday mazmunda anglagan odam tasavvuf mohiyatiga ham yetib boradi.⁸⁴
Xullas, 0‘zg‘urmish timsolida Yusuf nafsga erk bermaslik, buning o‘miga toat-ibodat bilan band bo‘lish, halollik, birovning haqini yemas- lik, boriga qanoat qilib kun ko‘rish, haromdan hazar qilish kabi kundalik amallami bajarishni ommaga da’vat qilishni ilgari suradi.
“Qutadg‘u bilig” da bir yuz saksonga yaqin to'rtlik bor bo‘lib, Sharq epik she’riyati uchun qulay va keyinchalik keng tarqalgan masnaviyda yozilgan. 71, 72, 73-boblar qasidadan iboratdir.
“Qutadg‘u bilig” amzning mutaqoribi musammani solim va undan fa’riy (hosila) bo‘lgan mutaqoribi musammani mahzuf, mutaqoribi mu­sammani maqsur bahrida yozilgan. Misollar:
Solim bahr
Fa-u-lun fa-u-lun fa - u - lun fa- u- lun
Mahzuf bahr
Fa-u-lun fa-u-lun fa - u - lun fa- ul
Maqsur bahr
Fa-u-lun fa-u-lun fa - u - lun fa- ul
Asarning 71 va 72- fasllari (ikki qasida) va bir to‘rtlik mutaqoribi musammani solim bahrida yozilgan:
E -si - zim, yi- git - lik, e - si - zim, yi- git - lik,
Tu - ta - bil, - ma - dim - man, se - ni - tark, qa - chit - tim,
Qolgan hamma qismlari mutaqoribi musammani mahzufva mutaqo­ribi musammani maqsur bahrida yozilgan:
Ku - rars - lan, qa - o‘x - shar, bu - beg - lar, o‘zi,
U - ga - teg, sa - yum -shar, bu - tur - qu, ju - zi.
“Qutadg‘u bilig” turkiy xalqlar adabiyoti, umuman, madaniyati tari- xida alohida bosqich bo‘lib qoladi.
Savol va topshiriqlar

1. 
   Qoraxoniylar sulolasi qachon tashkil topgan?
   
2. 
   Qoraxoniylar sulolasi qachon va nima uchun ikkiga bo‘linib ket- di?
   
3. 
   “Qutadg‘u bilig”ning paydo bo‘lish sabablarini so‘zlab bering.
   
4. 
   “Qutadg‘u bilig”ning qo‘lyozma nusxalari haqida so‘zlab bering.
   
5. 
   “Qutadg‘u bilig”da bek qanday sifatlarga ega bo‘lishi kerak?
   
6. 
   “Qutadg‘u bilig”da vazir qanday sifatlarga ega bo‘lishi lozim?
   
7. 
   “Qutadg‘u bilig”da lashkarboshi qanday sifatlarga ega bo‘lishi kerak?
   
8. 
   “Qutadg‘u bilig”da ulug‘ hojib qanday sifatlarga ega bo‘lishi ke­rak?
   
9. 
   Darvozabonlar boshlig‘i va elchi qanday sifatlarga ega bo‘lishi kerak?
   
10. 
    Kotib va xazinachi qanday sifatlarga ega bo‘lishi kerak?
    
11. 
    “Qutadg‘u bilig”da falsafiy masalalarni Yusuf qaysi obraz orqali o‘rtaga tashlaydi?