O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Boshqa kichik janrlar. Xabar. Xabar janrini ko‘zdan kechirish shuni ko‘rsatadiki, asardagi biron payg‘ambarga oid qissada aytilmagan kichik voqealar bayon qilinadi yoki xabar beriladi, shu tariqa qahramon- laming biron muhim qirrasi ochiladi. G‘ayritabiiy voqealar, mo'jizalar ham ayrim xabarlarda bayon qilinadi va shu orqali qissa qahramonlari - payg‘ambarlaming to‘liq qiyofasi yaratiladi. Masalan, Nuh payg'ambar haqidagi qissada odamlar solih bo‘lmaganlari uchun ularga qirq yil da- vomida yomg‘ir ham berilmadi, farzandlar tug‘ilmadi, odamlar, yilqi- lar qirilib ketdi. Rabg'uziy shu voqeadan so‘ng “Xabarda andog‘ kelur” deya xabar keltiradi:
“Avj ibn Unuq to'fonda halok bo'lmadi. Aning uchunkim, dayyor jumlasindin ermas erdi. Dayyor - evluk - barqilig‘ temak bo‘lur. Avj- ning barqi yo‘q erdi, tengizlar atog‘inda turur erdi. To‘fon suyi tizinga oshmadi”.
Xabar janriga oid voqea shundan iborat. Hali to‘fon voqeasini Rabg‘uziy hikoya qilmagan bo‘lsa ham, yuqoridagi voqeadan - jamiki insonlar, jonzotlar qirilib ketgandan so‘ng Avj ibn Unuq to‘fonda halok bo‘lmagani va buning sababini uning xoksorligi - jamiki insoniyatdan farqi boshpanasi yo‘qligidan deb izohlaydi. Bu o‘rinda Rabg‘uziy inso- niyatni halokatga eltuvchi yo‘l - molparastlik deb uqtirmoqchi bo‘ladi. Yoki “Qissai Qorun alayhilla’na”da bayon qilingan voqealaming is- honchli, dalillarga asoslanganini ta’kidlash, qolaversa, Qorunning och- ko‘zligini, Musoning sabrliligini ko‘rsatish maqsadida quyidagi xabami keltiradi: Muso yalavoch har kuni bani Isroilni yig‘ib, minbarga chiqib, majlis qilar, xalqqa nasihat qilar edi. Qorun esa qo‘lida oltin piyola, Musoning ro‘parasida cholg‘uchilar hozir qilar, xizmatkorlari oldida sharobxo‘rlik qilardi. Muso esa faqat sabr qilardi.
Bu xabar ham hajm jihatidan qisqa bo‘lishiga qaramay, Qomn haqi- dagi asosiy voqealar oqimiga - Qomnning badnafsligi va molparastligi- ga, Musoning sabrli ekaniga aniqlik kiritish uchun muhim dalil bo‘lgan (2, 12-b.).
Foyda. Bu janr “Qisasi Rabg‘uziy”da, asosan, didaktikjanrdagi kic- hik hajmdagi voqealami hikoya qilishdan iborat. Foyda o‘z nomi bilan insoniyatnmg zohiran va botinan solih, to‘g‘ri bo‘lishga undashdir. Ma- salan, “Qissai Yusuf Siddiq alayhissalom”da ikkita foydajanriga mansub parcha bor (1, 128-b.). Birinchi foydada odam o‘z gunohini boshqalarga yuklamasligi, aks holda Yaratuvchi ayblanuvchining gunohini bilishi va tuhmatchiga shunga yarasha jazo berishi haqida bo‘lib, Azizi Misming xotini Zulayho Yusufga tuhmat qilganda, to‘rt oylik chaqaloq Yusufning pokligi haqida guvohlik beradi. Yusuf va Zulayho mojarosi hamda shun- dan xulosa sifatida Rabg‘uziy “foyda” termini ostida o‘gitni beradi.
Bu - Rabg‘uziyning odamlar bir-birlariga yomonlik qilmaslikla- ri haqidagi o‘gitidir. Azizi Misr Yusufning to‘ni orqasidan yirtilganini ko‘radi va bundan xulosa chiqarib, Zulayhoga qarata: “Bu - siz ayollar- ning hiylasidir. 0‘zingizni pok deb, gunohingizni boshqalarga yuklay- siz. Ayollaming hiyla-makri ko‘pdir” deb aytadi. Mana shu hikmatomuz gap foydaning janriy belgisini tashkil qiladi (1, 128-b.).
Yana bir foyda “Qissai me’roj an-nabiy sallallohu alayhi va sallam” qissasida bo‘lib, bunda ham hikmatomuz o'gitning mazmuni beriladi. Foydaning mazmuni shundan iborat: Tangri jannat hurlarini yaratgandan beri, hurlar o‘zlariga oro berar ekanlar, hech bezanishdan tinmas ekanlar. Qiyomat kuni kelganda, ulaming ko‘rki-tarovati ham yo‘q bo‘lar ekanu ammo ulaming xoli bo‘lmagani uchun chiroydan hech asar qolmas ekan. Qiyomat kuni kelganda, Tangri Bilol habashiyning qora rangidan jamiki jannat hurlariga nuqta-nuqta ulashib berar ekan. Hammasiga bittan xol tegar ekan. Shu xol bilan hurlaming chiroyi nihoyasiga yetar ekan (2, 157-b.).
Bu voqeada ham ma’lum bir vaziyatga mos o‘git, xulosa bor. Bu janr hikmatlarga yaqin turadi.