O’zbek estrada san’atining shakllanishi

I-BOB: Estrada san’atining paydo bo’lish tarixi va bosqichlari
1.1. XX-asrda O’rta Osiyoda estrada janrining kirib kelish bosqichlari.
1950-80-yillarda zamonaviv o’zbek estrada san'atiniitg rivojlanishi. XX asrning 50-60-yiIlarida respublikamizda estrada jamoalari ishtirokida tomoshabinlar uchun konsert berish rusm bo’la boshladi.1954-yilda O'zbekiston davlat filarmoniyasi tarkibida «Estrada kvarteti» ansamblini tuzdi. 1954-yili «O'zbek davlat estradasi» tashkil etildi va barcha jamoalar uning tarkibiga o'tkazlldi. Asosiy maqsad estrada musiqani rivojlantirish edi. XX asrning 20-30-yillarida O’zbekistonda tashkil etitgan «Ashula va raqs guruhi», «Masbsboqlar to'dasi», «Musiqiy etnografik ansambllarning xalq ommasiga ko'rsatgan tomoshalarini «konstert», «estrada konsterti» deb e'lon qilish asta-sekin odat tusiga kirdi. Shu davrdan boshlab musiqachilar ahli va xalq orasida «konstert», «estrada», «ansambi» kabi atamalar xalq orasida ommalasha bordi, 1927-yili Ali Ardobus (Ibrohimov) Samarqand shahrida yosh havaskorlardan tuzgan «Ко’к ko'ylaklar» ansambli konstertini «estrada konsterti» deb e'ion qiladi.
O'zbekistonda zamonavsy milliy estrada san’atini tashkil elilishi va rivojiga Tamaraxonim (1906-1987) o'zinirig ulkan hissasini qo'shdi.
O'zbekistonda Yevropa uslubidagi estracla san'atining turli xillari XX asrning 40-yillaridan boshlab amaliyotga kirib keldi. Bo asosan Moskva va Leningrad shaharlarida bunyodga kelgan estrada orkestrlariga taqlid qilgan holda, rusiyzabon san'atkorklarning tashabbusi bilan respublikamizning yirik korxonalari madaniyat saroylarida paydo bo'ldi. 1940-yli Toshkent shahrida M.Jolkov rahbarligida «Myuzik xoll» estrada jamoasi va O'zbekiston davlat filarrnoniyasi tarkibida 1942-yili estrada ansambili, 1944-yili N.Zinin rahbarligida «Simfo-jaz orkestri» tuzdi. Ushbu ansambllarning ijro dasturi asosan rus kompozitorlarming qo’shiq va cholg'u musiqalaridan tuzilgan edi.
Tamaraxonim o’z ijrochilik ijodiy faoliyatini Hamza Hakimzoda Niyoziy «Vostok» agitbrigadasida boshlaydi (1919) 1921-yil davomida Toshkent shahar rus balel maktabida tahsil oladi. 1922-yili Muhiddin Qoriyoqubov ashula va raqs ansamblida o'zbek musiqa san’atining yetuk namoyandalari Usta Olim Komilov, Yusufjon qiziq Shakarjonov. Hojisiddiq lslomov, To'xtasin Jalilov, Abduqodir lsmoilov kabi ustozlar bilan birga faoliyat olib boradi, Tamaraxonim o'zbek va boshqa jahon xalqlarinmg qo'shiq. lapar, yalla va raqslarini o'rganadi va mohirona ijrochisiga aylanadi. 1924-1925-yillarda Moskva shahar tcatr texnikumida tahsil oladi. 1925-yilda Parijda o'tkazilgan jahon xalqtari amaliy san'ati ko'rigining konsert dasturida M.Qoriyoqubov bilan birga qatnashib, o'zbek xalq qo'shiq, lapar, yalla va raqs namunalatini namoyish qiladi.
Tamaraxonim o'z ustozi Usta Olim Komilov bilan o'zbek san'atining rivojiga samarali ulush qo'shdilar. Ular hamkorlikda xalq musiqa merosida mavjud qo'shiq, lapar, yallalarni betakror raqs harakatlari bilan uyg'unlashtirib, yakka raqslarni о zbekona milliy ko’rinishda talqin etadilar. Tamoraxonim ijro etgan asarlar, uning repertuaridagi «Oyijon», «Bo'g'macha bilagim», «Tanawvor», «Oromijon», «Dilxiroj», «Farg’onacha jonon», «Yali-yali», «Gulyor», «Zavq», «Tasadduqman», «Ro'molim», «Yana nima gaplar bor», «Joney» yoki «Olmani otdim otganga», «Qora soch», «La'li Badaxshon», «Ilila уor», «Sanam uforisi», bastafcor P.Rahimovning «Jon, Jon O'zbekiston», «Bizning davron» kabi qo'shiq, yalla, laparlar hamda «Zang». «Sadr», «Gul o'yin», «Pilla», «G'aya'atli qiz», «Buxorocha raqs», bastakor Orif GarmonToshmatovning «Audijon polkasi» kabi raqslar xalq orasida keng ommalashdi, Ular 1930-yili Butunittifoq olimpiadasida, 1932-yjli O’zbekistonda o'tkazilgan olimpiadada, 1935-yili L.ondonda o'tkazilgan Jahon xalqlari raqs san'ati festivalida faol qatnashib, o'zbek musiqa san'atini dunyoga tanitdilar.
1940-yil O'zbekiston davlal filarmoniyasining tarkibida «Tamaraxonim» milliy estrada ansamblini tuzdi va o'z ishini davom ettirdi.
XX asrning 60-70-yilarigacba mazkur ansambl estrada san’atini rivojlanishiga o'z hissasini qo'shdi Uning ijro repertuarida 86 dunyo xalqlarining qo'shiq va raqslart mavjud edi. Uning boy repertuaridan nafaqat xalq, balki zamonaviy kompozitorlarning asarlari o'rin oldi. Masalan. «O'zbekcha vals», «Yaxshi gul (P. Rahimov), «Go'zai Farg'ona» (M. Burhonov), «Mohi gul (D.Soatqulov), «Toshkent piyolasi» (K.Jabborov), xalq qo'shiq va laparlaridan «Qo'qoncha», «Erta bilan», «Marg'iloncha», «Yallama yorim», «Farg'onacha raqs», «Buxorocha raqs-2», «Хоrаzm lazgisi», «Tom boshida»; turkmancha «Bibijon»' mo'g'ulcha «Arvin tavni sara» («Yangi oy»); gruzincha «Nikoh to'yi»; ozarbayjoncha «Doyma dedi» («Eshikni taqillatma»); qirg'izcha «Parizod oy»; armancha «Zangezur» va «Kim kelayapti»; tatarcha «Ganmonchi suda, suda», va «Jiznikay»; yoqutcha «Kumles Kyuregom» («Bahor kunlari»); qozoqcha «Qora to'rg'ay»; uyg'urcha «Qoshingni qorasi»; hindcha «Paglaxavar» («Sbamol»), «Suriya asta» («Hosil») va «Mudji me dji» («Nilufar»); turkcha «Yor, yor omon» va «Gulizor»; indonegiyacha ««Qaydasan qo'zichog'im», «Chando» «Aks-sado»); arabcha «Binti shulabiya» («Xumor ko'zlar»), yaponcba «Andzu-Banday-san» («Banday tog'i»); afg'oncha «Shirin zabom», koreyscha «Yansando» («Cho'pon o'yni») va «Toradi» («To'quvchi«), ispancha «Torero» va boshqa xalqlarning qo'shiq va raqslarini tabiiy tarzda, an'anaviy milliy ijrochilik harakatlarini musupa ohangi bilan uyg'unlastirib ijto etishga erishdi.
Tamaraxonim o’z ijrochilik mahorati, uslubi bilan estrda san'atidagi o'ziga xos maktab yaratdi.
1957-yilda, Moskva shahrida jahon yoshlari va talabalarining VI xalqaro festivali o'tkazilish munosabati biian Toshkentda «Yoshlik» miiliy estrada ansambli tuziladi. Ansambl ikki guruhdan iborat bo’liib, "Milliy estrada ansambli" va "Estrada ansambli deb nomlanadi. Ansamblga yetakchi sozartdalar bilan birga B.Zokirov, L.Zokirova, N.Zokirov, F.Sodiqova, R.Nomozov, N.Eshonxo'jayev kabi xonandalar taklif etiladi.
Jamoa ijro dasturida kompozitor E.Salixov va Y.Dementevlar bastalagan yoshlik, do'stlik, tinchlik mavzusidagi qo'shiqlari o'rin oladi. O'zbekiston yosh san’atkorlari o^sz san'atlarini jahon yoshlari oldida namoyish qildilar va festival diplomiga sazovor boldilar.
Festivalda ilk bor xonanda Botir Zokirov o'zining estrada qo'shiqlari bilan ishtirok etadi va tomoshobinfar e'tiboriga tushadi. Uning ajoyib, noyob tembrga ega, betakror ovozi barcha tinglovchilarni maftun qildi va estrada xonandaligi faoliyatini belgilab beradi. So'ngra O'zbekistoda estrada ijrochiligiga alohida e'tibor sifatida 1958-yili O'zbekiston davlat estrada jaz orkestri tashkil qilinadi. Sh.Ramazonov badiiy rahbariligida kompozitor Anatoliy Kroll va dirijyor Yevgeniy Jivayevlar faoliyatlarini boshlaydilar. Orkestr ijro reperiuarida «Arabcha tango», afg'on xalq qo'shig'i «O, karvonboshi», «Maro bebus» qo'shilari, meksikancha «Xayr muhabbat», bir qator o'zbek xalq qo'shiqlari davrning ommabop qo'shiqlariga aylanadi,

O'zbek bastakorlari va kompozitorlari musiqa ijodiyotida, ayniqsa estrada janriga bo'lgan e'tibor oshadi va xalq musiqasi ohanglariga asoslangan va zamonaviv qo'shtq va kuylar yaratiladi. Ushbu sohada bastakorlardan M.Mirzayev, E.Salixov, Sh.Ramazonov, Yan Frenkel, A.Nesterov, A.Malaxov, X.Izomov, S.Yudakov, M.Burhonov, M.Ashrafiy, Ye.Jivayev kabi kompozitorlar o’z asarlarini yaratadilar.

«Ey mehribonim», «Namanganning olmasi», «Qahramon qizlar», «Toshkent haqida qo'shiq», «Toshkent osmoni», «Muhabbat», «Maftun bo'ldim» kabi qo'shiqlar, orkestr ijrosi uchun «O'zbekcha syuita», «Bahor», «O'yinqaroq qiz», «Lirik vals» kabi asarlar shular jumlasidandir.
1960-yillarda Moskva teleradio qo’mitasi qoshida «Simfo-jaz orkestri»ning tuzilishi, estrada san'atini rivojlanishi jarayonida muhim ahamiyat kasb etdi va barcha qardosh. rcspublikalarda ham «Simfo-jaz orkestrlari»ni shakllanishiga zamin yaratdi. O'zbekiston teleradio qo'mitasi tarkibida ham 1964-yiIda kompozitor Enmark Salixov rahbarfigida «Estrada orkestri» tashkil etildi, Kelgusi yildan boshlab torli va ayrim o'zbek xalq musiqa choig'ulari ham kiritildi va «Estrada-simfonik orkestri» deb ataldi.
Estrada-simfonik orkestri ijodiy yo'nalishi va janrlar qamrovi har tomoniama o'zbek musiqa sann’atining an'anaviylik va zamonaviylik jihatlar bilan boyita bordi. Yillar davomida orkestrning repertuari yangi, original qo'shiq va cholg'u asarlar bilan boyitildi. I.Akbarov, M.Burhonov, Sh.Ramazonov, A.Muhamedov, X.Izomov, E.Salixov, D.Zokirov, S.Jalil, E.Qalandarov, D.Saydaminovalar ijodida milliy musiqa an’analariga asoslangan va zamon ruhi bilan sug'orilgan estrada yo'nalishidagi bir qator qo'shiqlar ijod etildi. I.Akbarovning «Gazli», «Qaydasan» (Turob To'la), «Yor kel» (H.G'uIom), «Ra'no» (S.Akbariy), «Qor yog'ar» (S. Zunnunova); A.Muhamedovning «Bu oqshom» (M.Qoriyev), X.Izomovning «Ko'zi xumor» (Sh,Shomahmudov); E.Salixovning «Umid» (A.Muxtor), «Qiz bola» (P.Mo'min); D.Zokirovning «Ko'chalar» (T.To'la); M.Burhonovning «O'zbekiston gul diyorim» (E.Vohidov); Sh.Ramazonovning «Sevdim dildan» (A.Isroilov); E.Qalandarovning «Yor-yor»; D.Soatqulovning «Mohigul» (H.G'uIom) kabi asarlar shular jumlasidandir.
B.Zokirov, Yu.To'rayev, L.Zokirova, N.Zokirov, E.Qandov, R.Sharipova, M.Shamayeva kabi xonandalar o'zbek estrada musiqasining mohir xonandalari qatorida elga tam'ldilar.
Qo'shiqfar qatorida estrada yo'nalishida kompoziiorlar tomonidan orkestr uchun maxsus asarlar yaratilishi ijodiyotda keng ommalashdi. A.Malaxovning o'zbek xalq kuylari asosida yaratiigan «Doira yulduzi» va Shodlik» pyesalari. I.Akbarovning «Ketma nigor» qo'shigi asosida yaratilgan «Fantaziya»si; A.Goncherenkovning «Sharq syuitasi», E.Salixovning «Final-pyesa»si shular jumlasidandir.
70-yillarning boshlariga kelib ommaviy musiqa san'atida yangi. yo'naiish - bit-musiqa ommalasha boshlanadi. Orkestr jamoasini faoliyatini saqlagan holda Botir Zokirov va Yurms To'rayevlar hamkorligida «Toshkent myuzik-xoll» ni tashkil topdi. Toshkent myuzik-xolli o'z yo'nafishida adabiy mazmun asosida, dramatik spektakllar orqali qiziqarli, rang-barang konsert dasturlarini tuzish va jamoaviy tarzda namoyish etish maqsadlarini amalga oshiradilar. Teatrlashtirilgan ssenariylar asosida konsert namoyishlarini tashkil etadilar. Eng muhimi o'zbek estrada musiqasi ijrochiligi amaliyotida vokal-cholg'u ansambilari tuzila boshlanadi, estrada xonanda va sozanda- larming yangi avlodi t'arbiyalanadi. Myuzik-xoll yosh xonandalar uchun haqiqsy estrada maktabi vazifasini o'taydi E.Salixov, A.Kalvarskiy, E.Qalandarov, G’.Xoliqov kabi kompozitorlar bu yo'nalishda samarali ijod qiladilar. Estrada san'atida yangi guruhlar va ijrochilar avlodi shakllanadi. Buning zaminida albatia o'zbek estrada simfbnik orkestrlarimng samarali faoliyati, respublikada zamonaviy estrada musiqa san'atini rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etdi,
Estrada gnrnhiari. Shu davrga kelib o'zbek estrada ijrochiligi san'atida jahon musiqa ijrochiligi andozalariga xos ijro an'analari kirib keladi. Jamoaviy ijro, ya'ni vokal-cholg'u ansambilari shakllanadi. Buning keng rivojlanishiga 1970-yili yosh sarfatkorlardan tuzilgan "Yalla" vokal-cholg'u ansamblining faoliyati alohida o'zining ta’sirini namovon etdi. Estrada san'atida pop-musiqa, rok-musiqalarining vokal-cholg'u guruhlari ustuvor o'ringa chiqib ketdi. «Yalla» vokal-cholg'u arisambli o'zining konsert dasturini namoyishidan boshlab tomoshabinlar e'tiboriga tushdi. Amaliyotda, yosh xonanda va sozandalarni birlashtirgan “Navo”, "Sado", "'Navruz" kabi bir qator vokal-cholg'u ansabllari tashkil etildi va o'ziga xos yo'naiishlarda faoliyat olib bordilar,
80-yillar o'rtalariga kelib, ansambllar o'rnini yakkaxon xonandalar ijodi egallaydi va o'ziga xos ijodiy rivojlanish yangi bosqichi boshlanadi. O'zbek estrada musiqasining ijrochilik amaliyotida milliy musiqaga yo'naltirilgan, folkior musiqasiga asoslangan, mumtoz musiqasiga taqlidan ergashgan, kompozitorlik ijodlda yaratiigan yangi namunalarga asoslangan qator yo’nalishlar yuzaga keldi. Bnni albatta, o'zbek estrada musiqasining umumiy panorarnasidagi turli milliy va professional yo'nalishlar deb qabul qilish lozimdir.