Özbek filologiýasy fakulteti türkmen dili we edebiýaty kafedrasy

III BAP. TÜRKMEN WE GARAGALPAK POEZIÝASYNDA KIÇI LIRIKI ŞEKILLERIŇ JANR WE ŞEKIL, KOMPOZISION STRUKTURASY

Häzirki zaman lirikasy şahyrana kämillik, ruhy täsir, pikirleri baýlaşdyrmak we birnäçe asyrlyk edebi däp-dessurlaryň mynasyp mirasdüşeri bolmagy bilen häsiýetlendirilýär. Elbetde, edebiýatyň ösüşi çeper gözlegleriň netijesidir. Bu çeper gözlegde täsir edýän esasy hadysalaryň biri,dünýätanymal söz ussatlarynyň täsiri bilen edebiýata birnäçe janrlarynyň we görnüşleriniň girip gelmegi we şahyrana dürlüligiň döremegi.Häzirki zaman poeziýamyzda çeper şekilleriň arasynda lirikanyň kiçi görnüşleriniň giňden ulanylmagy göze ilýär. Adatça, edebiýatşnaslykda liriki poeziýanyň kiçi göwrümli eserlerini şekil nukdaýnazardanbaha berlende "Lirikanyñ kiçi görnüşleri" adalgasy ulanylýar.

Alym K.Orazymbetow "Liriki janra göwrümi boýunça iň kiçi şekiller bilen häsiýetlendirilýär"⁴⁸ – diýip, dogry pikir goýýar. Türkmen edebiýatynda şeýle şygyrlara "poeziýanyň ownuk janrlary" ýa-da "ownuk goşgular" diýilýär, Garagalpak edebiýatynda bolsa "kiçi liriki görnüşler" diýilýär.
Kiçi liriki şekiller dünýä edebiýatşynaslygynda iň derwaýys meseleleriň biridir we olar boýunça birnäçe ylmy gözlegler geçirildi⁴⁹.
Häzirki zaman türkmen liriki poeziýasynda kiçi liriki şekiller dörtlük, üçlük, ikileme we hatda bir setirli şahyrana görnüşleri öz içine alýar, olaryñ häsiýeti, düzümi, mazmuny, gurlyşy, äheñi, simwoliki, fonologiki aýratynlyklary boýunça nusgawy kiçi janrlaryndan tapawutlanýar. Häzirki zaman türkmen liriki poeziýasynyň bir bölegi bolan kiçi liriki görnüşleriň peýda bolmak hadysasyna seredeniňde, bu hadysanyň döremeginiň hökmany suratda türki halklarynyň agzeki döredijiligine, nusgawy edebiýatyň çeşmelerine, iň esasysy, käbir häzirki kiçi liriki şekiller dünýä poeziýasyndan öwrenmek tejribelerine baglydygyny bellemelidiris.
Ähli türki halklaryň edebiýatynyň taryhyndan belli bolşy ýaly, Mahmyt Kaşgari "Diwany lugat - at-turk" eserinde halkyñ arasyndan toplanan iň owadan we manyly şygyrlary hödürleýär. Bu goşmaçalaryň köpüsi dörtlük görnüşinde bolup, häzirki zaman kwartetleriniň gelip çykyşyny halkyň bahasyna ýetip bolmajak aňynda döredilen nusgawy çeşmelere degişli etmek mümkin. Bu şygyrlaryň köpüsi dörtlük görnüşinde bolup, häzirki zaman dörtlükleriniň gelip çykyşyny halkyň bahasyna ýetip bolmajak aňynda döredilen nusgawy çeşmelere degişli etmek mümkin. Mundan başga-da, şol halk agzeki döredijiliginiñ nusgalary barmak ölçeginde aýdylyp, bu şygyrlar köplenç ýedi bogundan, stopalar 4 + 3 görnüşinde bolupdyr. Türki halklar edebiýatynda kiçi janrlar barada gürrüñ edende, aýratyn hem häzirki zaman özbek şygryýetinde giňden ýaýran dörtlükleriñ janr aýratynlyklary we nusgawy rubaýdan tapawudy barada gapma-garşy pikirler bar. Filologiýa ylymlarynyň doktory Nodira Afokowa bu barada teswir berdi: «Häzirki zaman edebiýatynda iň jedellere sebäp bolýan janrlaryň biri rubaýdyr. Garama-garşy pikirleriñ esasynda: "Rubagy diňe aruz bilen ýazylýarmy ýa-da barmagyň ölçegindäki dörtlükleri hem rubagy hasaplap bolarmy?".
«rubagy diňe bir hazaj bahrynyñ ahrab we Ahram şejeresinde ýazylanmy ýa-da aruzyň beýleki ölçeglerinde ýazylan dörtlügi rubagy hasaplap bolarmy? "ýaly iki sorag bar»⁵⁰. Bu soraglar we çekişmeler öz-özünden ýüze çykmady.
Şeýle çylşyrymlylyk edebi prosesde ýüze çykýar. Şygyr ýygyndylaryna üns bersek, olarda käbir şahyrlar özleriniñ ýazan dört setirden ybarat goşgy görnüşiniň adyny "rubagy" diýip adalga berendigini bellärliklidir. Ylmy barlaglarda we şahyrlaryñ döreden barmak ölçegindäki dört setirden ybarat şygryñ özüne mahsus aýratynlyklaryny göz öňünde tutup, olara "dörtleme" diýmek maksada laýykdyr.
Bilşimiz ýaly, rubagy, tuýuk, kita, fard ýaly nusgawy kiçi žanrlaryň öz teoretiki ýörelgeleri bar. Olar aruzyñ belli bir ölçeginde bolmagy, kapyýanyñ tajnis-omonim görnüşlerine esaslanmagy (tuýugda), hatarlaryň sanynyň aýdyňlygy ýaly birnäçe şertli ýagdaýlar olaryñ žanr aýratynlyklaryny açyk görkezýär. Mysal üçin, tuýug we rubaýa degişli taryplara (öwgülere) seredip geçmek bolar: "Rubagy arap sözi bolup,"dört" manysyny berýär. Rubagy hem edil tuýug ýaly dört setirden ybarat bolýar»⁵¹. Şonuň üçin edebiýatşynaslyga degişli kitaplarynyň hemmesinde bu düşündiriş ýakyn baglanyşykly görnüşde gaýtalanýar.
Rubagyň her setirindäki bu düşündirişden filosofiki mazmuny berýändigi, bu žanryň berk yzygiderliligi, kompozisiýa bitewiligi barlygy aýdyňlaşýar. Şonuň üçin haýsydyr bir dörtlügi "rubagy" diýip atlandyrmak ylmy we teoretiki taýdan ýerlikli däl.Bu nukdaýnazardan, tuýug žanryna üns bereliñ.
«Tuýug şekili birmeňzeş, mazmuny başga, ýagny, omonim sözleriñ esasynda ýazylýan dört setirli poeziýa žanry. Tuguklar esasan, ramalali musaddasi maksur bahrynda ýazylýar»⁵². Edebiýat nazaryýetinde nusgawy kiçi žanrlaryna mahsus bolan bu kesgitleme bir görnüşde gelýär. Häzirki zaman poeziýasynda aruzyň ýokarda görkezilen ölçeglerine laýyk gelmeýän görnüşinde ýazylan şygyr şekillerini "dörtlük" diýip atlandyrmak teoretiki taýdan ýerliklidir.
Meşhur modernist şahyry Bahram Ruzimuhammet şahyr B. Bekmatowyň "Izmingdäki älem" (Horezm, 2017) atly rubagy we dörtlük ýygyndysyna ýazan sözbaşynda rubagy we dörtlük baradaky pikirlerini aýtdy.
«Rubagyžanry iň gadymy görnüşlerden biridir. Dört setirden ybarat we ajaýyp pelsepäni beýan edip biler... Dörtlük rubagy bilen deňeşdirilende "ýaş". Häzirki zaman söz ussatlarynyň köpüsi dörtlükde döredijilik edipdir»⁵³.
Edebiýatyň taryhyndan belli bolşy ýaly, rubagy esasan, arap-pars poeziýasynda giňden ulanylýar.Bu barada Täjigistanly edebiýatçy Ş.I.Nuraddinowa "XI-XIII asyrlarda arap poeziýasynda pars-täjik rubagysynyň transformasiýasy" (Duşanbe, 2009-njy ýyl) atly kandidatlyk dissertasizasynyñ awtoreferatynda rubagynyñ arap poeziýasynda XIII asyrda ýüze çykandygyny we şu sekiliñ arap poeziýasyna aralaşmagy iki dili oñat bilýän, zagny, pars-täjik şahyrlarynyñ döredijiligi bilen baglanyşykly⁵⁴diýip nygtaýar. Barlagçynyň pikiriçe, Anwari 444, Hakkany 569, Masudy Sady Salmany 400, Mahasti 169, Abduwasi Jabaş 117, Adib Sabir Termezi 87, Omar Haýýam 100-den 1000-e çenli Attar Nişapury 1000 -den, 5000-e çenli rubagy ýazypdyr⁵⁵.
Edebiýatçy Jemile Orazowa edebi çeşmelere salgylanyp, türkmen rubagysy barada teswir berýär we Gündogarda bu görnüşiň sopuçylyk edebiýatynda ýüze çykandygyny, ýöne beýik şahyr Abu Abdulla Rudaki tarapyndan ösdürilip, edebiýata girizilendigini belläp geçýär⁵⁶.
Türkmen liriki poeziýasynda şular ýaly görnüşleriň barmagyň ölçeginde, ýagny edebi täsiriň hem-de şahyrlaryň çeper gözlegleriniň netijesinde rubaýyň soňraky ewolýusiýasynyň, esasanam şekil görnüşiniň we mazmunynyň täzelenendigini görýäris. Häzirki zaman poeziýamyzda rubagynyñ şekiline meñzeş dörtlükleri şahyrlar A.Atabaýew, A.Mammedow, K.Ilýasow we başgalaryñ döredijiliginden tapyp bileris.Meselem,
Türkmen poeziýasynyň taryhyna seretsek, XX asyryň 80-nji ýyllarynyň ortalarynda şahyr Kerim Gurbannepesow özüniñ dörtlüklerini "rubagy" rubrukasy adalgasy bilen atlandyryp, barmak ölçeginde ýazypdyr. Mysal üçin, şahyryñ "Rubagy - poema" atlandyran goşgular toplumynda 40 dörtleme şygyrlary goşulypdyr:
Baý, baý, gaty kyn eken-ow bu gäriñ Omar,
Akyl, Çokul, Gün, Ýer - dört sany damar,
Dört damary tapyp tutup bilmeli
(Birini tutmakda habar ber, habar!)⁵⁷ , –
Omar Haýýama ýüzlenip, oňa rubagy ýazmagyň kynçylyklary hakda gürrüň berdi. Şeýle hem şygryň dört setirden ybaratdygyny göçme manyda obrazly aýdýar.
Şahyr rubagynyň soñky bendiniñ birinji setirinde sözlemi iki bölege bölýär, göçme manyda obrazly añlatmak üçin nokat goýýar we soňra täze söz başlaýar.Bu usul şahyryñ şygryny adaty rubagy görnüşinden tapawutlandyrýar.
Şahyr öz rubagysynda:

• 
  Goňşy, bu ses näme?" Bu kimiň sesi?
  

- Şu jaýa täzeräk geleniñ sesi.
- Kim ol täze gelen?
Goňşy ýylgyrdy:
-Aý, nemeläý… täze gelniň sesi⁵⁸, – diýip,
dialogik usuly ulanyp, şygra epiki häsiýet berýär. Şonuň üçin personaj gahrymanyň häsiýeti-de bu dört setirde ýüze çykýar.Ýagny, goňşy öýüň gelni hakda gürrüñ bolýar.Pikir erkin görnüşde beýan edilip, üçünji hatarda setirlere bölünýär.Şygyr 11 boguny bolup, g g d g görnüşine kapyýalaşýar we barmak ölçeginde ýazylypdyr.Şahyr bu ýerde adaty şekil bilen erkin ölçeg sintezinden täze bir şygry emele getirýär.
Soňra garaşsyzlyk döwrüne gelip, türkmen şahyry Kakabaý Ilýasow "Rubagylar" atly birnäçe dörtlemeler ýazdy.
Mysal üçin, şahyryñ:
Rubagy, sen meniñ – çakylykçym bol,
Täzelik getirýän buşlykçym bol,
Ýetirip ýagşylygyñ berekellasyn,
Ýamanlañ başynda – gykylykçym bol⁵⁹ , –
Şygyr setirlerinde öz goşgusyna ýüzlenip, täzeligi ýüze çykaryp, okyjylary hemişe gowy taraplara çagyryp, erbetlere garşy göreşmelidigini wagyz edýär.
Dörtleme "Edebiýatşynaslygyñ sözlüginde" aýratyn janr hökmünde suratlandyrylýar: « Dörtleme dört setirli şygyr bolup, halk agzeki döredijiligi we nusgawy gündogar poeziýasynda rubagy däpleriniň dowamy hökmünde häzirki zaman özbek poeziýasynda örän giñden ýaýran şygyr görnüşidir; şekil taýdan klassifikasiýalanýan liriki janr. Nusgawy liriki janr rubagydan we tuýukdan aýratyn,dörtleme janryna goşmak üçin şygyr dört setirden ybarat bolmaly; ol rubagy ýa-da tuýuga goýulýan talap ýaly ölçeg ýa-da kompozisiýa bilen berk baglanyşykly bolmak talaplaryna tabyn däldir»⁶⁰.
Häzirki zaman Garagalpag lirikasynda I. Yususupowyň:
Ана кирпик болса, перзент көз болар.
Перзент – кептер, ана-зер гүмбез болар.
«Аналық ҳақыны толық өтедим» –
Деген гәп кенеўсиз қурғақ сөз болар⁶¹.
Bu Rubai şekilindäki dörtlüginde awtor ene-atanyň gymmatyny hiç zat bilen deňeşdirip bolmajakdygyny, enäniň çagasyny goraýan oguldygyny, çaganyň kirpik ýalydygyny aýdýar. Nusgawy poeziýada gyzyň gözelligi, kirpikleri ok ýaly, gözleri jeren ýalydyr. Emma bu ýerde rezin däp-dessurlardan täzelige geçýär. Bogun d b j görnüşinde uklaýan 11 bogundan, iki bogundan ybarat.
Garagalpak edebi prosesine üns bersek, şahyrlar B.Atamuratow, D.Esebaýewleriň "Amiudariýa" jurnalynda çap edilen kiçi liriki görnüşleriniň gowy mysallaryny görüp bileris.. Мeselem, B. Atamuratowyň:
«Ҳәр ким сыйлағанныӊ қулы» деген сөз,
Ҳақыйқат ол, ҳасла емесдур бийқар.
Дос емес ғой десе ҳәтте еки көз,
Бар шығар буған да айтылған тийкар. –
Diýen dörtlüginde aforistik mazmuny berk beýan edilýär. Adamyň birek-birege bolan hormatyny, ata-babalarymyzyň taglymatynda ýekeje sözem biderek aýdylmaýandygyny metafora görnüşinde suratlandyrýar.
Ýa-da:
Сабырлық, кем сөзлик етпейди зыян,
Наҳақлық, ҳақлықты жеӊбеги гүман.
Пәкизелик қәсийет питпесе бойда,
Жулдызға қол созыў биймәни әрман⁶² , –
Diýen dörtlüginde adamyň sabyrly we kanagatly bolmagyny öwüt-nesihat edip, adamda dogruçyllyk häsiýeti bolmasa, il-oçinde onuň asla mertebesiniň ýoklugyny metaforaly «Жулдызға қол созыў» usulynda suratlandyrýar.
Şahyr D.Esebaýewiň dörtlüginiň tematikasy esasan söýgi hakda ýazylan:
Дәртлер умтылды умытылмастай,
Дос, туўысқан менен аразлықлар да.
Бирақ сениӊ дәртиӊ ҳеш умытылмай,
Хазарлы жарадай келеди қыйнап⁶³.
Şonuň üçin Garagalpak liriki poeziýasynda dörtlügiň tematiki we semantiki taýdan ösendigi bellärliklidir.
Kiçi liriki janrlar şekil nukdaýnazardan setirleriň sany bilen kesgitlenýär. Şeýle hem, kiçi şekilleriň kompozisiýa gurluşynda, setirleriñ içki ritmi, kapyýa ulgamyndaky özüne mahsus häsiýetesasy tapawut hasaplanýr.
Adatça, dörtlüklerde birinji, ikinji we dördünji hatarlary bir-birine kapyýalaşyp gelýär we kä halatda dört hataryň hemmesi bir wagtda kapyýalaşyp gelýär. Käbir şahyrlaryñ döredijiliginde birinji we üçünji, ikinji we dördünji setirler kompozisiýa taýdan öz-ara kapyýalaşyp gelýändigi syn edilýär.
Türkmen we garagalpag liriki poeziýasynda-da liriki şygryň içki ritmiň ýerine daşarky ritmine üns bermeýän ýagdaýlary bolýar. Mysal üçin, türkmen şahyry Tuwakgul Glyjowanyň "Bentler" atly kwartetinde:
Saňa bolan höwesim, ykbalyň ýaltalygy,
Söýgiden has kämil ajaýyp dünýä.
Bu ýollar bilen ýakmaga razy,
Emma wagtyndan öň ölmek islämok ..., -
Mundan başga-da, liriki nusgawy poeziýanyň suratlandyryş däplerini täzeçe ulanýar. Nusgawy şahyranalarda dünýä “ötgünçi, kerwensaraý, aldawçy dünýä” we ş.m. suratlandyralandygyny hemmämiz bilýäris. Emma dörtlük şygyrda dünýäni "muqam" (saz) bilen deňleşdirýär. Söýgini ýanýan ot bilen deňeşdirýär we söýgi ýolundaky maksadyna ýetilmegini göçme manyda "Men ölmerin" diýip suratlandyrýar. Şonuň üçin Şaýira ​​bu dünýäde hakykata ýetilmelidir we bu pikirler talyba çeper we estetiki lezzet berer we okuwçyda geljege ymtylmaly diýen duýgyny oýarar.
Garagalpak şahyry I. Ýupusupowyň "Tejribäniň damjalary" "Dörtlükler" şygrynda içki ritmine we daşky sazlaşygyna, pikiriň çeper we estetiki mazmunyny açmakda şahyrana elementlerden ýerlikli ulanylmagyna uly üns berýändigini görýäris.
– Таўдыӊ қара тасы! Жылайсаӊ неге?
Ким сени ыдыратты, ким қапа қылды?
–Тас баўыр биреўлер жаӊа бул жерде
Биреўди аямай тас пенен урды…
Şygryň mazmuny anonim ýagdaýda aýan edilýär. Başga sözler bilen aýdylanda, "dagyň gara daşy" metaforasy, hatda iň gödek adamlaryň hem dyrmaşmaly wagty gelende hereket manysy dag hökmünde suratlandyrylýar. Käbir adamlaryň bolsa rehimsiz bolýandygyny "Daş bagyr" diýip suratlandyrýar. Şygyrda gaýtalamalar ginden ulanylyp, üçünji hatarda daş bagyr biriniň hereketleri dördünji hatarda bolsa pikirler tassyklanýar. Başgaça aýdylanda, "daş" sözüni ulananyňyzda, şahyr birinjisinde metafora, ikinjisinde çeper detal hökmünde ulanyldy. Şonuň üçin ideýanyň çeper we estetiki mazmuny açyp görkezilýär. Şahyr bu pikirleri beýan etmekde ritoriki soraglary we ritoriki ýüzlenmeleri ulanýar. Okyjynyň logiki pikirlenmesini saklamak bilen, şadyýan pikiriň estetiki mazmunyny görkezýär.
Türkmen şahyry К.Ilýasowyň:
Саглык дөвлет болса, шерап бир отдур,
От-горанылмалы, хатарлы затдыр,
Ким мейлетин берер байлыгны ода,
Оны шейдйән адам бир бимыратдыр, –
Garagalpak şahyry K.Karimowyň «Rubaýatlar» diýip atlandyrylan dörtlginde:
Бул дүньяныӊ иси – берип-алмақлық,
Әдил тәрезиман ортада ҳақлық,
Биреў бермей аламан, деп талпынды,
Оныӊ тәрепине өтти наҳақлық
Tuwakgul Glyjowanyň "Bentler" diýip atlandyran kwartetinde;:
Сен хакда бир говы гошгы язжакдым
Сүйжи-сүйжи дуйгулара берилип.
Нәтжек терк эйледи ылхам калбымы,
Бошлук гелди бир бошлуга бүренип

Garagalpak edebiýatynda Z.Izbaskanow, S.Ibragimow, B.Genzhemuratow we ş.m. bilimde üçlügiň gowy mysallaryny görsek, türkmen edebiýatynda A. Annaberdiýew, R.Mejekow, A. Atabaew we başgalar. Bu görnüşiň sözlerinde giňden ösendigini bilýäris. Mysal üçin, türkmen şahyry A. Annaberdiýewiň:

«Адамы безейән ой-хыялыдыр,
Өз билйән задыңы өвретмән гитмек,
Хазынаңы гизләп гиден ялыдыр».

«Хер ким тапаверсин өз орнун, ерин,

Мис теңңелер үчин улы эжирдир,
Арасында ятмак алтының зериң», –

pikirler üç setirde jemlenendir. Başga sözler bilen aýdylanda, birinji üçlükde liriki baş gahryman, içki duýgularyny obýektler arkaly beýan edip, adamy owadanlaşdyrýan zadyň pikiridir we adamyň daş-töweregindäkilere aýtmaýan zatlaryny gizleýändigi hazynany gizleýändigi bilen barabar ekenini suratlandyrýar.

Ikinji üçlükde bolsa didaktiki mazmun deňeşdirmeler usuly arkaly ýüze çykýar. Yagny, bu durmuşda her bir adamyň öz orny bar: gowy we erbet, erbet adamyň hiç haçan gowy adamlaryň arasynda bolup bilmejekdigi baradaky pikir çeper suratlandyrmalarda öz beýanyny tapýar. Mis teňňeler we altyn ýaly detallar ideýany göçme manyda berýär we mazmunyna täsir edýär. Şygyr 11 bogundan ybarat we a-b-a görnüşinde kapyýalaşýar.
Kompozisiýanyň çeper we estetiki netijeliligini ýokarlandyrýan Şaýir B. Genzhemuratowyň dörtlüginde şahyrana elementleri ussatlyk bilen ulanylýar. Mysal üçin:
Ақ қой бар, қара қой бар…
Неге жоқ аппақ түйе?
Ҳақ ой бар, қара ой бар,
неге жоқ аппақ күйе?!⁶⁴
dörtlüginde, şahyr “gara we ak”, hakykat we gara pikirleri biri-birine garşy edip, pikirlerini beýan etmek üçin antitezaly usuly ulanýar we bu dünýädäki hemme zadyň Hudaý tarapyndan döredilendigini açýar, ýöne käbir adamlaryň gara pikirleriniň hem bardygy nygtalýar.
Türkmen liriki poeziýasynda dörtlükler iki görnüşde ulanylýar. Olaryň birinjisi şygra at goýmak, ikinjisi tema goýmaýar. Häzirki zaman türkmen liriki poeziýasynda giňden ulanylýan dörtlügiñ ýene-de bir şekili kapyýalaryñ aralaş ulanylmagydyr.
Häzirki zaman türkmen liriki poeziýasynda duş gelýän üçlük çeper şekil kompozisiýa gurluşy taýdan üç setirden ybarat şygyr görnüşdir. Şahyr pikirlerini we duýgularyny şol üç setirde beýan etmegi başarýar. Pikirler üç setirde jemlenýär. Emma mazmunyň çuňlugy saklanýar. Professor K. Orazymbetow üçlük şekiller barada durup edip, garagalpak liriki poeziýasynda üç setirli şygyrlaryñ iki dürli görnüşde duş gelýändigini belläp geçdi: «Birinjisi, her bendi üç setirden ybatar şygyrlar. Şeýle şygyrlaryň her bendi üç setirden ybarat, birnäçe üç setirlibentler birigip, bir bütineseri emele getirýär.
Ikinji görnüşi diňe üç setirden ybarat bolup, gutaran oý-pikiri, mazmuny şöhlelendirýan garaşsyz poeziýa eseridir»⁶⁵. Şol bir wagtyň özünde alym K.Orazymbetow üçleme şekilini dünýä edebiýatynyň poeziýasy bilen deñeşdirip, italýan edebiýatynda "tersina", koreýs edebiýatynda "sidjo", ýapon edebiýatynda "hokku" adalgasy bilen atlandyrylýandygyny nygtaýar.
Özbek edebiýatçysy K.Ýulçiýew: “Üçleme lirik janry özbek halk döredijiliginiň we yslama çenli bolan edebiýatynyň nusgalarynda duş gelýär»⁶⁶ – belläp geçýär we, «Aprinçur» Tiginiň bize çenli ýetip gelen iki şygryndan biri "üçleme görnüşinde emele gelýär" we "Irk bitigi" möçberindäki 1, 7, 12, 14, 21, 23, 30 şygyrlary üçleme görnüşinde ýazylypdyr» – diýen pikirlerine özbek üçlemeleriniñ halk döredijiligindäki nakyllaryň, atalar sözleriniň we halk aýdymlarynyň rolynyñ bardygyny sözüniň üstüne goşdy.
Türkmen edebiýatynda tanymal teoretik O.Abdullaýew üçlemäniñ rus poeziýasynda "tersina" diýlip atlandyrylýandygyny we XX asyryň türkmen poeziýasynda rus edebiýatynyň edebi täsiri bilen ýüze çykandygyny, üç setirli bir bentden ybarat şygyr şekilidigini belläp geçdi⁶⁷
Türkmen edebiýatynda alym A.Mammadowyň bu şekil baradaky nazaryýet garaýyşlary garagalpak alymynyň pikirlerine laýyk gelýär. "Üç setirli şygyrlar türkmen poeziýasynyň üçlüginden tapawutlanýar. Olar birnäçe üç setirli bentden ybarat bolýar. Ondaky bentler mazmun taýdan beýleki bentler bilen baglanyşýar. Üçlüklerde bolsa, tamamlanan pikir üç setirde jemlenýär. Türkmen edebiýatynda bu görnüşleriň birinjisine "üçleme goşgy", ikinjisine "üçleme" diýilýär». Mysal üçin, türkmen şahyry Nobatguly Rejebow özüniñ üçlügini "üçlemeler" diýip atlandyrýar:
Özüňe // deňlejek bolma // her kimi:
Bäş barmagyň // deň bolanda // gadyrdan,
Ýumrugyň // şeýle berk // düwülermidi?
Ýokardaky üçlemäniň daşky görnüşi adaty şygra meňzeýär. Sebäbi kapyýa a b a b görnüşinde bolup, her bir setir 11 bogundan ybarat. Iki stopadan emele gelen ritm şygyr setirleriniň owazly eşodolmegini üpjün edýär. Şahyr şygyrda subýektiw wakany suratlandyrmak üçin ritoriki sorag, ritoriki ýüzlenme usulyny ulanypdyr.
Birinji setirde oňat adamyň daş-töweregindäki ähli adamlary özi ýaly gowy adam hökmünde görýändigi we käwagt olardan pent çekýän liriki gahrymanyň öz dostuna aýdan sözlerinden duýmak bolýar. Ikinji setirde, adamlaryň hemmesiniň gowy däldigi "bäş barmak" bilen deňeşdirilip, metonimiki suratlandyrylýar. Üçünji setirde pikir-duýgy jemlenip, liriki gahrymanyň filosofiki pikiri berilýär.
Şonuň üçin şygryň gowy we erbet, gahar-gazap mazmuny bäş barmaga seredip, ýumruklaryny gysýan adamyň obrazy, keşbi arkaly ýüze çykýar.
Şahyr N.Rezebowyň:
Atylan ok // alyp düşdi // serçäni,
Ynandy guş: // gözlerinden // ýylanyň
Ýasandyrlar öýdüp // gyzgyn // seçmäni , –
diýen üçleme şygyr setirleri 11 bogundan, iki stopadan we aba görnüşindäki kapyýadan ybarat.Şygyrdaky “”serçäni“, seçmäni” sözleriniň öz-ara kapyýalaşmagy şygra owazlylyk bagyşlaýar.
Şygyrda epiki beýan etme göze düşýär. Mysal üçin, goşgynyň birinji setirinde epiki beýan arkaly allegoriki göçme many ýüze çykýar. Şeýle-de bolsa, esasy obraz litotaly usulda beýan edilipdir. Birinji setirde "serçe" - ýönekeý, ynanjaň adamyň keşbi. Ikinji hatarda bolsa “ýylan” duşmanyň keşbidir. Üçünji setirde, hadal adamyň duşmany tarapyndan jezalanmagyny "atylan ok, seçmäni" sözlerine ünsi çekip bilen düşündirmäge synanyşdy.
Goşguda esasy ideýa "serçe" we "ýylan" allegoriki obrazlarynyň öz-ara deňeşdirilmegi netijesinde ýüze çykýar. Şahyr öz idezasyny, pikirlerini beýan etmek üçin çeper detallary dogry saýlapdyr. (Оk, seçme).Kompozisiýa nukdaýnazaryndan şygyr antitez-tezis-antitezis görnüşinde.Şygry şu görnüşde emele getirmek, ilkinji nobatda, şahyryň şekil gözlegleriniň netijesidir.
Türkmen liriki poeziýasynda ikilik şygyrlara nusgawy edebiýatda "fard" adalgasy ulanylýar. "Fard" sözi sözlük taýdan "ýeke" manysyny berýär. Adatça, nusgawy edebiýatda gazallar birnäçe setirden ybarat bolup, olaryň iki setiri ýalňyz ýagdaýda aýratyn nusgawy poeziýa janry üçin esas boldy. Emma fardyň manysy doly we özüne mahsus şekil aýratynlyklaryna eýe.Şu nukdaýnazardan häzirki zaman türkmen liriki poeziýasynda ikilemeleriň döreýşini, ýagny genezisini Gündogar nusgawy poeziýasyna baglanyşyklydygyny nygtamak ylmy we teoretiki taýdan möhümdir.
Türkmen liriki poeziýasynda, şygyr şekillerinden ikilemeleri deňeşdirip barlag edenimizde, olaryň häsiýetli aýratynlygynyň pikirleriň iki setirde jemlenip, okyja has çuňňur many berýändigi we köplenç aforistik mazmuny şöhlelendirýändigini nygtamak bolar. Mysal üçin, türkmen şahyry A.Mammadowyň "Ownuk bölekler" diýip atlandyran ikilemelerini derňew edeliň:
Ýalan söz bar zatdan asgyn gelýändir,
Dogry söz gylyçdan kesgir bolýandyr.
Şygyrda aforistik nakyllara meňzeýän mazmun giňden beýan edilýär.Emma şygyrda pikir göçme manyda, poetiki usullarda beýan edilýär. Onda birnäçe detallar çeperçilik wezipäni ýerine ýetirip dur. Ýagny, ilkinji ikilemede adamyň dogruçyl bolmalydygy we hiç kimi aldamaly däldigi aýdylýar we ýalan sözüň hemme zatdan üstün çykýandygy nygtalsa, dogry sozüň gylyçdan has ýiti bolýandygy parallelism usuly bilen kontrasa goýlup suratlandyrylýar. Gylyç çeper detal hökmünde saýlanyp, ol pikire obrazlylyk, emosionallyk bagyşlaýar. Şygryň setirleri 11 bogunly bolup, a a görnüşinde kapyýalaşýar.
Şahyr S.Ibragimowyň ikiliklerinde mazmun öwüt-nesihaty şöhlelendirýär. Мeselem:
Пешманныӊ кепшесиндеги ылай белине
Салмақ салсаӊ – имарат шала қалады⁶⁸.
Ikilikde her bir adam öz işine pugta bolup, işini oňat alyp barmasa, onda bu işiň çala bolýandygyny «imarat» mysalynda metaforaly usulda suratlandyrýar. “ahyryň bu pikirleri, köpräk nasry (proza) beýanyna basym berendigi duüulýär.
Garagalpak liriki poeziýasynda çap-neşirlere uns bersek, şahyr D.Esebaýewiň "Duýgur söýgi duýgulary ikilikler" diýip atlandyrylan ikilik şygry hem "Amiudarýa" jurnalynda çap edildi.
Şahyryň:
Жүрек танып, кеўил таӊлаған сәўги,
Еки өмириӊди гүл етер мәӊги , –
Ikilik şygrynda lirik gahryman gowy gören gyzynyň akyllylygy bilen erkek adamyň abraýyny göterýändigini «gül»e deňeşdirip, suratlandyrýar. Şu ýerde şahyr groteks usulyny hem ulanypdyr. Ýagny, adamyň iki ömri bolmaýar, adam bu dünýäd bir gezek gelýär. Emma şahyr bolsa öz şygrynda «Iki ömür» diýip getirýär. Ýagny, bu dünýä we o dünýäni görkezýär. Şahyryň şu ikiliginde bu mazmuna garama-garşy pikirler beýan edilipdir:
Көздиӊ қызығынан туўылған сәўги,
Дозаққа айландырар гүл өмириӊди.
Şygyrda ol gyzyň daş keşbiniň owadandygy bar bolsa da, ýöne onda akyl we terbiýäniň bolmasa, adamyň durmuşynda kynçylyklar getirýändigini, "dowzak" ody bilen deňeşdirýär we asuda, süýji durmuş bilen ýakymsyz, ajy durmuşy deňeşdirýär we parallel goýýar.
Şahyr A.Utepbergenow iki setirli şygyrlaryny "Ekiz hatar" diýip atlandyrýar. Mysal üçin:
Жақсы сөз кеўилге, денеге азық,
Тәрийпин баянлап болмайды жазып , –
Adamyň gowy söz aýtmalydygy, gowy sözüň adamlaryň ýüregine ýetip biljekdigi, gowy sözüň kalbyň iýmitidigi bu goşguda çeper suratlandyrylýär.
Umuman aýdanyňda, türkmen poezizasyndaky kiçi lirik şekiller - dörtleme, üçleme,ikileme ýaly kiçi lirik janrlar bir tarapdan dünýä edebiýatyndan, beýleki tarapdan Gündogar nusgawy poeziýasynyň çeşmelerinden azyklanýandygy bilen tapawutlanýar.


Netije.

Belli bir maksatlar esasynda ykdysady we medeni gatnaşyklar esasynda galyplaşan garagalpak we türkmen edebiýatlarynyň bir-birleri bilen bolan baglanyşyklary özara täsiriň taryhynyň uzak asyrlara baryp direlýänligini bir näçe edebi faktlar mysalynda görüp çykdyk. Territorial taýdan goňşyçylyk, ykdysady we syýasy umumylyklar, halk döredijiliginiň we ýazuwly edebiýatlaryň meňzeşlikleri, dilleriniň ýakynlygy bu iki edebiýatyň arasyndaky baglanyşlaryň, özara edebi täsiriň ýüze çykmagy hem ösmegindäki iň ähimietli faktorlaryň biri boldy.

Şeýlelikde, türkmen we garagalpak edebi gatnaşyklary hem-de olaryň poeziýalaryndaky baglanyşyklar boýunça alyp baran barlagymyzyň dowamynda biz şeýleräk netijä geldik:
1.Mälim bolşy ýaly, türkmen we garagalpak edebiýatlary gadymy taryha, baý edebi däplere eýe. Olar birinji nobatda öz halkynyň jemgyetçilik-ruhy durmuşy bilen üznüksiz baglanyşykda bolup, şondan iýmitlenipdirler. Şunuň bilen birlikde türkmen we garagalpak edebiýatlarynyň özara baglanyşlary we bir-birlerine täsiri hakyndaky gözleglerimiz, her bir edebiýadyň, her bir ýazyjynyň kämilleşmegi üçin, diňe bir öz halkynyň edebi däpleri bilen çäklenip galmaly däldiginiň şaýady boldyk. Bu protsesde döredijilikli bile işlemeklik, bir-biriniň tejribelerini öwrenmeklik uly ähimiete eýedir.
2.XX asyr türkmen we garagalpak poeziýalarynyň arasyndaky baglanyşyk we özara täsir edebi kämilleşmegiň ähli basgyçlarynda iki taraplama ýüze çykypdyr we häzirki wagtda hem dowam edýär. Bu şahyrlar bir-birleriniň progressiw däplerini özleriniň ýaşap geçen döwrüniň şertlerine laýyklykda dowam etdiripdirler we ösdüripdirler.
3. 1.Türkmen edebiýatyny deňeşdirme-tipologiki nukdaýnazardan öwrenilende, milletara edebi gatnaşyklaryň genezisiniň gaty uzaga çekýändigi belli boldy. Garaşyzlyk döwrüniň lirikasyndaky täzelikleri şol däpleriň dowamy hökmünde görmek mümkin.
4.Her bir milli edebiýat, her bir milli ýazyjy, şahyryň döredijiligi öz halkynyň edebi däpleri esasynda galyplaşmak bilen bir hatarda, ikinji bir edebiýatyň hem progressiw däplerinden, ondaky iň gowy çeper ideýalardan ruhlanmak bilen kemala gelýär. Onuň şeýledigini XX asyr türkmen we garagalpak poeziýasyndaky edebi baglanyşyklaryň mysalynda görmek bolýar.
5. 4. Häzirki zaman türkmen şahyrlary duýgularyny beýan etmek üçin dürli çeper usullary ulandylar.
6. Türkmen şahyrlarynyň döredijiligindäki tipologiki sazlaşyk, ýigriminji asyryň soňky çärýeginde edebiýatymyza giren erkin ölçegde ýazylan şygyrlarda özleriniň şatlyklaryny we gynançlaryny - ýürek duýgularyny beýan edýän goşgularda-da öz beýanyny tapdy.Şeýle-de bolsa, şahyrlarymyz bu görnüşi Ýewropa edebiýatyndan şol durkunda göçürmediler. Milli poeziýamyzyň düzgünlere laýyklykda gaýta islendi.
7. Mundan başga-da belli türkmen şahyry Ahmet Mammedowyň şygyrlar kitaplaryny okanymyzda Garagalpagystan temasyna bagyşlanan bir topar goşgulara gözümiz düşýär. Mysal üçin «Gül ýüzlim», «Bir ýüregiň tarlary», «Şygyrlar dessesi» ýaly ýygyndylaryndaky dostluk temasyna bagyşlanan şygyrlaryny bir ere ýygsak uly bir güldesse peýda bolardy. Şahyryň «Garagalpagym», «Garagalpak gyzy», «Dörtgül türkmenlerine», «Kyrk gyz», «Şomanaý», «Eger meni küýseseň», «Gyzlar», «Berdaha» ýaly şygyrlary çeperçilik taýdan beýleki goşgularyndan pes däldir. Iň ähimietlisi, bu goşgularda garagalpak halkynyň däp-dessurlary, edim-gylymlary, milli ruhy, medenieti we edebiýadynyň özboluşlylygy dogry suratlandyrylan.
Ahmet Mammedowyň esasy üstünligi garagalpak halkyny taryp etmek fonynda dostluk ideýalaryny öňe sürýär. Şeýle ideýalar garagalpak şahyry I.Ýusupowyň, Ä.Ötepbergenowyň, Ş.Seýtowyň we başgalaryň şygyrlarynda örän giňden beýan edilipdir. Bu şahyrlaryň goşgulary A.Mämmedowyň şygyrlary bilen ideýa-tematik, janr taýdan gaty ýakyn bolup hasaplanýar.
7. Türki halklarynyň nusgawy poeziýasynda fard, rubaý, tuýuk we başga-da şunuň ýaly kiçi şekiller we görnüşler bar.Bu däp, Garaşyzlyk ýyllarynda türkmen poeziýasynda ölçeg nukdaýnazarynda täzelenmegini dowam etdirdi.
Bu kiçi goşgy görnüşleriniň nusgawy termin bilen däl-de, ikileme, üçleme, dörtleme ýaly adalagalr bilen atlandyrylýandygy ýüze çykdy.
8. Häzirki zaman türkmen we garagalpak liriki poeziýasyndaky kiçi liriki şekilleriň özüne mahsus intonasiýa, şahyrana ulgam we gurluşy öwrenilende olaryň hikmetli, paýhasly sözlere we aforizmlere ýakynlygy we gysga setirlerde uly mazmynyň jemlenmegi täze döwrüň milli poeziýasynyň üstünligi hasaplanýar.
9. Türkmen we garagalpak edebiýatynda edebi janr we görnüşler barada alnyp barlan barlaglarda edebi adalgada jedelli meseleleriň bardygy göze ilýär.
10. Türkmen we garagalpak şygyrynyň iň ýörgünli bendi dörtleme bolupdyr. Geçmiş poeziýasynyň işjeň janrlary bolan goşugyň, rubaýynyň, tuýugyň bentleri hem dörtlemeden ybarat. Bu yöne yerden däl. Dörtleme forma taýdan iň kadaly, islendik bir gutarnykly pikiri bermäge ukyply bent hasap edilýär. Türkmen we garagalpak şygyrýetiniň bu günki poeziýasynda dörtlemäniň ýene-de iki sany ýörgünli formasy peyda boldy. Olaryň birinjisi başaşa, ikinjisi bolsa boşaşa kapyyalaşmak formasynda emele geldi.
Jemläp aýdylanda, türkmen we garagalpak edebiýatynyň janr we görnüşleriniň kemala gelmegi we ösmegi çeper gözlegleriň netijesunde amala aşyryldy. Bu babatda milli nusgawy we dünýä edebiýatlarynyň edebi täsiri uly ähmiýete eýe boldy. Şol bir wagtyň özünde, milli poeziýa esasynda dünýädäki öňdebaryjy edebi tendensiýalaryň sintezi, pikirleriň we duýgularyň beýanynda täze şygyr şekilleriniň we görnüşleriniň ýaýramagy milli şahyrana pikiriň ewolýusiýasyna şaýatlyk edýär.