O‘zbek ruhiyati me’mori

ABDULLA ORIPOV SHE‟RIYATI VA FOLKLOR

Xalq og‘zaki ijodi bu o‘zining takrorlanmas janrlari bilan barcha davrlarda o‘zining cheksiz auditoriyasiga ega milliy, ma‘naviy boyligimizdir. Xalq og‘zaki ijodining eng muhim jihati bu albatta badiiy ijod uchun har doim ham poydevor vazifasi o‘tab kelishidir. Doston va ertaklarda yashagan obrazlar, ulardagi ezgu g‘oyalar sekin sekinlik bilan yozma asarlarga ko‘cha boshladi va ijod ahlining motivatsiya, ilhom manbai vazifasini necha asrlar davomida o‘tab kelmoqda. Xalq og‘zaki ijodiyotining yozma adabiyot vakillari ijodiga ta‘siri turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.[Kholmurodova O.,2019: 59-bet] Yozma adbiyotning yuzaga kelishiga asos bo‘lgan manbalardan biri hisoblangan folklor ajdodlarimiz ruhiyati,
ma‘naviyati va olamni badiiy idrok etish iqtidorining poetik ko‘zgusidir. Folklorshunos olim Mamatqul Jo‘rayev folklor yozma adabiyotning yuzaga kelishi uchun zamin bo‘libgina qolmasdan, uning badiiy jihatdan kamolga yetishishida ham katta ahamiyat kasb etganligini ta‘kidlaydi. M. Jo‘rayev fikriga ko‘ra yozma adabiyot bilan folklor o‘rtasidagi ijodiy aloqalar o‘ziga xos badiiy an‘ana bo‘lib, muayyan estetik qonuniyatlar doirasida kechadigan jarayon va xalq og‘zaki badiiy ijodiyotida yuzaga kelgan ko‘plab syujet, motiv va obrazlar, mavzu va badiiy detallar yozma adabiyotga ko‘chib, ijodkor badiiy niyati va poetik iqtidoriga bog‘liq holda o‘ziga xos tarzda talqin qilina boshlaydi. [Jo‘rayev M., 2006: 6-bet]

2. 
   Sarimsoqovning fikriga ko‘ra folklor va adabiyot bog‘liqligida quyidagi ikki tip orqali kuzatish mumkin: brinchisi, oddiy tip bo‘lib maqol, matal, uchiriq so‘zlardan foydalanish bo‘lsa, ikkinchisi murakkab tip bo‘lib bu o‘z ichiga analitik, sintetik va uslubiy ko‘rinishlarni oladi. Professor S. Ro‘zimboyev ―Shoirning ilhom manbai nomli maqolasida Hamid Olimjonning ―O‘zbekiston she‘rining yaratilishi va ilhom mabai sifatida folklorni ta‘kidlaydi.
   

Shu ma‘noda buyuk o‘zbegim shoiri Abdulla Oripov ijodida ham xalq og‘zaki ijodining o‘rni beqiyos bo‘lganligi, shoir qoldirgan adabiy meros orqali ko‘rsatish mumkin. Abdulla Oripov chinakam xalqning ehtiromi va e`tirofiga sazovor bo‘lgan shoirdir. Shoirning xalqona she‘rlari va dostonlari xalq ruhi va qalbining ifodasiga aylangan, xalq ichida yashab xalqning dardu quvonchini badiiy uslublar orqali yana xalqga yetkazdi. Shoirning ―Men nechun sevaman O‘zbekistonni she`ridagi misralari ham bu fikrni to‘ldiradi;
Xalqim, tarix hukmi seni agarda Mangu muzliklarga eltgan bo‘lsaydi, Qorliklarni makon etgan bo‘lsayding, Mehrim bermasmidim o‘sha muzlarga?
Shu bilan birgalikda inson mavzusi shoir asarlarini asosini tashkil qiladi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shoir she'riyatida inson kontseptsiyasi jonli mavjudotning gultoji - insondagi yovuzlik va ezgulik o'rtasidagi ziddiyat tarzida komil inson g'oyasidan kelib chiqib aniq ijtimoiy-axloqiy nuqtai nazardan yoritiladi. "Inson manzarasi", "Iltimos", "Ishonch ko'priklari, "Yalong'och satrlar", "Tiriklik", "G'alati zot", "Savob", "Tafakkur monologi" kabi she'rlarda insonni yanada barkamol ko'rish, ma'naviy poklik masalalarining turli jihatlari o'tkir qilib qo'yiladi, "dunyo ham, insonlar qalbi ham bugun yovuzlikdan zada qo'riqxona" bo'lgan bir davrda mehr-muhabbat, savob, pok niyatlar insonni tark etmasligi uchun bong uradi:


Olamda ko'p narsa kamyob bir qadar, Ne-ne tuyg'ular ham kamyobdir, alhol, Men derdim: sof qalbni uchratgan safar,
Darhol o'rab oling atrofin, darhol.
Abdulla Oripov milliy urf-odatlarni targ‘ib-tashviq qilish, milliy his-tuyg‘ularni tarannum etish tamoyillarini ham o‘z she‘riyatida keng aks ettirgan. Ma`lumki, o‘zbek tili - dunyoning eng qadimiy va boy tillaridan biridir. O‘zbek tilining imkoniyatlari qadimiy tosh bitiklarda, Mahmud Qoshg‘ariyning ―Devoni lug‘atit- turk, Yusuf Xos Hojibning ―Qutadg‘u bilig asari , Ahmad Yassaviyning hikmatlari, Alisher Navoiyning ―Xazoyinul-maoniy, ―Xamsa, Boburning
―Boburnoma asarlarida, Mashrab, Ogahiy, Nodira kabi mumtoz shoirlarimiz va XX asrda yashagan adiblarimiz ijodida yaqqol namoyon bo‘ldi. Shoir o‘z ijodida xalq og‘zaki ijodiga, xalq jonli tilining hikmatli imkoniyatlariga katta mehr va mas`uliyat bilan yondashadi. O‘z xalqi tilining go‘zalligi bilan faxrlanadi. Uni asrashlikni, undan ijodiy foydalanishni qayta-qayta uqtiradi. ―Ona tilimizning ipakday tovlanishi, go‘zal ritmikasi, boy aslahaxonasi bor. Har qanday shaklni qo‘llaganda ham ana shu xazinadan foydalanish kerak. Foydalanish uchun esa bilish kerak, bilish uchun bolalikdan til boyliklaridan bahramand bo‘lib borish lozim.... Tilimizning boyligi hech qayoqqa ketmagan, o‘z qo‘limizda mavjud. deya bildirgan fikrlari o‘zbek tili imkonyatlarining naqadar kengligiga yana bir bor urg‘u beradi. Tildan mohirona foydalanish, so‘z ummonidan g‘avvos kabi durri g‘altonlar terish, so‘zga inja va muqaddas go‘zallik sifatida munosabatda bo‘lib istifoda etish, uning ilohiy qudratini ruhan his qilish shoir badiiy olamining o‘ziga xos belgilaridan biridir. Abdulla Oripov ona tilimiz mavqe‘ni yuksaklarga ko‘tarish bu millatimiz vakillarining burchi sifatida qaraydi:
Ona tilim, sen borsan, shaksiz Bulbul kuyin she`rga solaman. Sen yo‘qolgan kuning, shubhasiz, Men ham to‘ti bo‘lib qolaman...
―Ona tilimga she`ri 1965 yilda yaratilgan bo‘lib, bu ijod mahsuli mustabid mafkura qarshiligiga uchrab shoir ijodiga salbiy ta‘sir ko‘rsatsada, shoir ijod qilishdan to‘xtamadi. Shoirning o‘zbek tilining taqdiri va kelajagi uning butun ruhiyatiga singib ketgani va ona tilimizni asrash millat kelajagini asrash bilan belgilanishini his qilgan shoir ―Bulbul she‘rida ham o‘z ichki kechinmalarini juda chiroyli bayon qilgan.
Shomu sahar tinim bilmay sharh aylading dilingni, Qani, ayt-chi, bulbulginam, kim tushundi tilingni?
Birov seni nola dedi, birov dedi oh-fig‘on, Bulbul tilin bulbul bilar, men bilmasman, bulbuljon. Anglarmi deb behudaga roz so‘ylama, qushim, hay,
Sen — bulbulsan, bulbulginam, seni bulbul tushungay.
[Abdulla Oripov 2001: 76-bet)
Shoir xalq og‘zaki ijodidagi Qush tilini qush bilar, Tanasi boshqa dard bilmas, Tili boshqaning dili boshqa kabi hikmatli ibora – xalq maqolini she`rda yangicha shaklda bayon etadi. Shoirning ushbu she‘rini o‘qigan o‘quvchi uning tub mohiyatida xalq og‘zaki ijodi yani maqollar yahiringanini biladi.
Abdulla Oripov she`riyatida ham oddiy so‘zlarning takror kelishi (takrir san`ati) oqibatida shoir uslubiga xoslikni maydonga keltiradi. ―Xayrixoh, ―Fojea,
―Suvrat va siyrat, ―Xayrlashuv, ―Uyqu, ―Holat kabi ijod namunalarida Abdulla Oripov so‘zlar va so‘z birikmalarining takrori san`atidan juda ko‘p va o‘rinli foydlanadi. So‘zlarning takror qo‘llanish uslubining tub ildizlari xalq og‘zaki ijodining epik janri hisoblangan zanjirli ertaklar bilan bog‘liqligi haqidagi olimlar tadqiqotlari mavjud.[Nagovisыn A.E., 2011: 45-bet] Zanjirli ertaklarda obrazlar o'rtasidagi suhbat va harakatlar takroriyligi ertak davom etishi bilan takrorlanadi va birgalikda rivojlanib takroriylikni hosil qiladi. Bu ertaklarning asosi odatda takrorlash va xarakterli qofiyaga asoslanganligidir.
Yusuf Xos Hojib ―Komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning qator belgilarini ko‘rsatib o‘tadi. Ularning eng asosiysi alohida shaxsning o‘z manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chiqib, boshqalar g‘ami bilan yashashi, ko‘pchilik manfaati uchun fidoiy bo‘la bilishdir. [Yusuf Xos Hojib, 2019: 176-bet] O‘zbek xalqi va o‘zbek tilini o‘z she‘rlarida madh etgan shoirimiz Abdulla Oripov xalq tashvishi va xursandchiliklarini o‘z asarlarida kashf etgan komil inson hislatlarini o‘zida mujassamlashtirgan o‘zbek she‘riyatining buyuk vakilidir. I. Jabborov o‘z tadqiqotlarida shoirimiz ijodini chuqur o‘rgangan va Abdulla Oripov she‘riyati she‘rxonlarni o‘ylashga, fikrlashga o‘rgatibgina qolmay balki his tuyg‘ularni qayta tarbiyalshini ta‘kidlaydi. [Jabborov I., 2008: 51-bet]
Demak, shoir sheriyati ko‘ngillarni ma‘rifatli etibgina qolmay, yana o‘tmish va bugun xususidagi, boqiy bashariy qadriyatlar to‘g‘risidagi tasavvur-tushunchalarini teran fikrlar bilan boyitadi.