O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov tilshunoslik nazariyasi fani bo’yicha

Rus tili va u orqali Ycvropa tiliaridaii so'zlami kalkalab olish. Har 'rir iil lug‘at tarkibini yangi so'zlar bilan boyitishda kalkalash ham muhim >' i in tutadi. Kalkalash orqali sodda so‘zlar bilan birga qo‘shma so‘z hamda birikma shaklidagi terminlar ham hosil qilinadi. O‘zbek kitobatchiliktermi- nologiyasi tarkibiga kiruvchi tcrmin (so‘z)laming muayyan qismi kalkalash vo‘li bilan o zlashgandir. Chunki lerminologiyada kalkalashning o‘zigaxos ;> i m bor. Shu oTinda kalka (fran. caique — nusxa, taqlid, ingl. translation lot.li word, nemAbklatsch, bbersetzungslehnwort) so‘zi xususidaqisqa- ' ha 10‘xtalibo‘tsak.Tilshunoslikdakalkalashgabo‘lganqiziqishuqadaruzoq i. > i-ixga ega emas. Buni kalka so‘zining termin sifatida keyinroq muomalaga 11rganligi ham tasdiqlaydi. Lekin, ba'zi olimlarning fikricha, kalkalashning lcksik hodisa sifatida «payqab qolinishi» unga bu nomning berilishidan ;incha oldin sodirbolgan. Xoriida kalka so‘ziningtermin sifatida ilk qo‘llani- lishi XIX asr oxiri XX asr boshlariga to'g'ri keladi. Uni ilmiy termin sifa- i id;i fransuz tilshunos olimi Sh. Balli birinchi bo‘lib muomalaga kiritgan. l ’ iiga koTa. horijiy tildan olingan namunaga ko‘ra g‘ayriixtiyoriy (mexanik) ravishda yasalgan so'z. va iboralar kalkalarteb atalgan. Agar Sh.Balli fa- qal kitobiy kalkalar haqida fikr yuritgan bo‘lsa, B. Unbegaun kalkalashning (illarning o'zaro munosabat tipiga ko'rasodir bo'lishi (kalkatushunchasi orqali har iloim bilingvizmni nazarda tutish) haqida munozara yuritadi. Shuningdck, B. Unbegaun kalka maqomini belgilashda kalkalashning tom ma'noda ncmis tilidagi Lehnbbersetzung (o‘zlashma-taijima) yoki bber- setzungsentlehnung (taijima-o'zlashma) deb nomlanishlari bilan mos ke- lishini, bunga ko'ra, kalkalash jarayoni mohiyatan so'z o‘zlashtirish va uni tarjimaqilish prinsiplarigaasoslanganiniaytadi-Haqiqatan ham, kalkalash, o'zlashtirish va taijimalash tushunchalarining mazmunan bir-birlariga yaqin- ligi shubhasizdir. Chunki ular orqali boshqa tillardan so‘z olishning uch imkoniyatidan unumli foydalanishga yo‘l ochiladi. So‘z olishga imkoniyat yaratuvchi bu uch usulni umumiy holda so‘z oluvchi tilda xorijiy leksema- ning ekvivalentiarini vujudga keltirish deb qabul qilishimiz mumkin. Bunda ekvivalcnt ikkixil xarakterda bo'ladi: birinchi turida o'zlashtirayotgan tildagi so'z ayni shu tilga oid morfemalardan quriladi, ikkinchi turida esa, translite- ratsiyalangan, ya’ni boshqa tildagi leksemaning alfavit harflari o'zlashtira- yotgan tildagi alfavit harflar bilan ifodalangan leksik birliklardan iborat bo'ladi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili leksikasining boyishida kalkalash yo‘li bilan so'z hosil qilishning muhim o‘mi bor. Kalkalash yo‘li bilan o'zga tilga rnansub so'z namunasi (andozasi) asosida o‘z til materiali bilan yangi so'z hosii qi- linadi. Demak, kalkalash yo‘li bilan yangi so‘z hosil qilinar ekan, bu ham t ilning ichki imkoniyatlari asosida so‘z yasalishi hisoblanadi. Ba’zi ishlarda «kalkalash yo‘li so'z yasash usuliga kirmaydi. Chunki kalkalashda so'zning qismlari boshqa til modeliga mos ravishda taijima qilinadi, ular sun’iy tarzda birikadiw tarzidagi fikrlar ham mavjud (Tursunov U. va boshq. Hozirgi o'zbek adabiy tili. — T.: O'zbekiston, 1992. — B. 204).