O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov tilshunoslik nazariyasi fani bo’yicha

RUS TILI VA U ORQALI YEVROPA TILLARINING TA’SIRI
Ma'lumki, rusiilining o‘zbektiligata’siri fors-tojik, arab tillariga nisba- i an ancha keyingi vaqtlarda sodir bo‘la boshlagan. Bu jarayon, asosan,XIX asrning ikkinchi yarmidan, ya’ni O‘rta Osiyoning Chor Rossiyasi tomo- mdan istilo etilishidan e'tiboran boshlandi. Rus tilidan so‘z o‘zlashtirish leksema o‘zlashtirish usulining ikki turiga ko‘ra,birinchisi, o‘zicha, ya’ni leksemani hech qanday o‘zgarishsiz olish, ikkinchisi, kalkalab olish orqali •imalga oshirildi. Dunyo tilshunosligidaboshqatillardan termino‘z-lashtirish masalasiga alohida e'tibor bilan qaraladi va u doimo tilshunos olimlarning iliqqat markazida turibdi. Bu yo‘nalishda ko'plab ilmiy tadqiqot natijalari e'lon qilinmoqda. Xususan, rus tilshunosi N.V Yushmanovkse-noleksika (yun. xenos - o‘zga, begona + yun. lexikos - so'zga oid, lug‘aviy< lexis - so‘z, ibora, nutq o 'rami) haqida so‘z yuritib, boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirishni uch turga bo‘ladi: 1) ksenomaniya (yun. xcnos - o'zga, begona + yun. mania - aqldan ozganlik; mayl, intilish, hirs qo'yish, ruju qilish) - <>‘zlashmalarga ko'proq e'tibor bilan qarash; 2) utilitarizm (lot. utilitas — loyda, inanfaat) - almashtirish imkoni bo lmagan va foydali bo‘lgan o'zlashmalarni tilda saqiab qolish; 3) purizm (fr. purisme < lat. purus — loza, sof: tilni o‘zga til elementlaridan tozaiashga intilish) o'z so zlari bi- kin alrnashtirish. Ko'pgina tilshunoslar zamonaviy terminologlarni «uti- I il arist*bo‘lishlarini, ya'ni o‘zlashma termin haqida aql bilan ish ko'rish va miga aniq baho berishni, bundaterminologiyaning eng asosiy tamoyili bo‘l- gan sistcmalilikka qafiy amal qilishni tavsiya etadilar (CynepaHCKan A.B. njtp. OfimatilepMunojiormi: Bonpocw Teopnn. - M.: KHHia, 1989. ~C. 213). Bizningcha, dunyo taraqqiyotida sodir bo'layotgan tez o‘zgarishlar davrida bu tamoyilga amal qilish faqat foydadan xoli emas. Buni hozirda dunyoning ko'pgina tiilaridagi aynan o‘zlashgan so‘zlar miqdori ham tasdiqlab turibdi. \yni shunday holatni turkiy tillar misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Masalan, turk lilshunosi professor Hamza Zulfiqorning yozishicha, so‘nggi villarda fan-texnika sohasida sodir bo‘lgan «keskin taraqqiyot natijasida Yevropa tillaridan juda ko‘plab leksik birliklar turk tiliga oqib kelmoqda. Shunga iqror bo'lishimiz kerakki, o‘z tilimizda yasalgan terminlardan ko‘ra boshqa tillardan olingan so'z va terminlar miqdori anchagina ko‘pdir. llmuman, terminlar masalasi barcha taraqqiy etgan davlatlarda ham muamrno bo'lib turibdi. G'arb xalqlari termin yaratishda o'lik til holiga kelib qolgan lotin va yunon tillari elementlaridan hamda o'z tillari imkoni- v;it laridan sarnarali foydalanishga harakat qilmoqdalar. Maxsus muassasalar Iin/li luim tciiiiin vmiilr.li i>.lu bil.ni jiddiy shug'iillanmoqdalar. Bizdagi luiliil liiiiKiiiinii bosliqai I1.1 Bi/ nl.ii layyorlab bcrgan so‘z va terminlarni aviiiin nlhli vo'lidaii boryapnn/- (I lamza Zulnkar. Terim Sorunlari ve Te- ilin Yiipnm Yollan Ankari: lurk Dil Kurumu Yayinlari, 1991. —S. 153).
Iliimlav holalni dunyoning ko‘plab tillarida ham kuzatish mumkin. I >ciuak. ms I ili yoki Yevropa tillaridan aynan termin o‘zlashtirish birgina o'/bck tih uchiin emas. balki dunyoning ko‘pginatillarigaxos bo‘lgan xu- .-.nsivaldir. Zotan. tillar o'zaro aloqa qilmasdan taraqqiy eta olmaydi.
( t'zbck kitobatchilik terminologiyasida rus tili va u orqali Yevropa l illaridan aynan o'zlashtirilganterminlar miqdori sahnoqlidir. Quyida ularni so'/. o‘zlashtirish usullarining turlariga ko‘ra alohida-alohida ko‘rib chiqamiz.

1. 
   Rus tili va u orqali Yevropa tillaridan so'zlaini o'zicha, ya’ni hech qanday o‘zgarishsiz o‘zlashtirish. So‘z o‘zlashtirishning bu usulida bir tikiagi so‘z ikkinchi tilga aynan yoki ba'zi bir fonetik o‘zgarishlar bi-lan qabul qilinadi. Leksemani bnnday usulda o'zlashtirish hodisasi shu til-da boshqa tildan kirib kelgan fan-texnika yangiligi va unga oid tushunchani ifodalovchi so‘z yoki uni tariima qilish imkoniyati. zamriyati boTntagan holatlarda amalga oshiriladi. O‘zbek terminologiyasi, xususan, kitobatchilik terminologiyasida rus tili va u orqali Yevropa tillaridan aynan yoki hech qanday o'zgarishsiz o7.lashtiri.lgan terminlar miqdori anchagina bo‘lib, uiar o‘zbek tiliga, asosan. rus tilidan bevosita olingan. Lekin bu leksemalar ichida genetik manbalariga ko‘ra turli tillarga mansub, ya’ni rus tilining o‘zi uchun ham o'zlashma qatlam hisoblangan lug'aviy materiai mavjud. Shuning uchun o'zbek kitobatchilikterminoiogiyasidagi mayiud rus tili va u orqali Yevropa tillaridan aynan o'zlashgan terminlargenetik-etimologik manbaga ko‘ra ikkiga bo'linadi:
   

1. Rks tilining o‘z terminlari: koreshok, ottisk, granka, atlas, zavod, pcdosa va boshqalar.
Shuni alohidata’kidlash kerakki. o‘zbek kitobatchilik lerminoiogiyasidagi rus tili va u orqali Yevropa tillaridan o71ashgan terminlaini tarixiy-etimologik nuqtayi nazardan tahlil qilganimizda rus tilining o7 so71ari nihoyatda kam sonni, asosiy qismini rus tiii orqali Yevropa tillaridan o'zlashgan terminlar tashkil qilar ekan. Ko‘pgina sohalarga oid terminologik leksikalarda inglizcha o‘zlashmalar asosiv o‘rinni egallasa, o‘zbek kitobatchilik terminologiyasida yunoncha, qolaversa. lotincha o7lashmalar ko‘p miqdomi tashkil etadi. De- mak, ayni sohaterminologiyasining rus tili materialida ham shu holat mav- juddir. Chunki, o zbek tiliga bu o'zlashmalar rus tili vositasida o‘zlashgan. Rus tiliga Ycvropa tillaridan so‘z o zlashl irishda ularda rus tili xususiyatlariga uyg‘un shakldagi ma’lum bir fonetik o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Ulaming rus tili orqali o‘zicha o‘zlashtirishda deyarli o‘zgarishsiz olingan. Shu bois nlaming o‘zbek tilidagi yozilishi va ma’no ko‘lami rustilidagisi bilan aynidir.

1.