«O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi» fanidan m a ‘ r u z a L a r m a t n I

Vazifa semalari 

Vazifa semalari ham semema tarkibiga kiradi, ammo ular atash, iodalash
bilan birga leksemalarning nutqda o’zaro birika olishini (valentligini, 
distributsiyani), shu orqali gapda ma’lum vazifa bajarishini belgilayda. Masalan,

choy leksemasining leksik ma’nosi (sememasi) tarkibida «qayta ishlangan»,
«quruq», «qurutilgan» «suyuqlik», «ichimlik», «choy o'simligi» semalari bor. Bu 
semalar choy leksemasining o'stirmoq, ichmoq, qaynatmoq, damlamoq fe'llari bilan
birika olishini ta'minlaydi: choy o'stirmoq, choy damlamoq, choy ichmoq, choy 


qaynatmoq kabi. Biroq, choy leksemasi nutqda yemoq fe;li bilan birika olmaydi,
bunga choy va yemoq so'zlarining leksik ma'nolaridagi semalar tarkibi yo'l 
qo'ymaydi.
Bir mazmuniy guruhga mansub leksemalarning sememalari qiyoslanganda, 
ularning semantik tarkiblarida integral (birlashtiruvchi) va differensial (farqlovchi)
semalar borligi ham ma'lum bo'ladi. Bunday semalar leksemalrni o'zaro 
birlashtirish va farqlash uchun xizmat qiladi. Masalan, o'zbek tilidagi amaki, 

amma, tog'a, xola, jiyan leksemalarining barchasida «qarindosh», «yaqin
qarindosh» semalari bor, shu semalar ularni bitta mazmuniy guruhga birlashtiradi, 
shunga ko'ra integral (birlashtiruvchi) semalar sanaladi; ayni paytda keltirilgan
leksemalarning ma'no tarkibida farqlanish belgilari- differensial semalar ham 
mavjud: amaki sememasida «otaning akasi yoki ukasi» semasi tog'a sememasida
yo'q, tog'a sememasidagi «onaning akasi yoki ukasi» semasi esa amaki 
sememasida uchramaydi, demak, bu ikki sema yuqoridagi ikki so'zning ma'nolarini
farqlashga imkon beradi; amaki va amma, tog'a va xola sememalari ham 

---

---

«qarindosh», «yaqin qarindosh» semalari bilan birlashadi, ammo «erkak» va

«ayol» semalari bilan o'zaro farqlanadi; jiyan leksemasida esa «yoshi kichik», 
«akaning yoki ukaning farzandi» semalari farqlash vazifasini bajaradi.
Leksik ma'noni (sememani) tarkibiy qismlarga- semalarga parchalab o'rganish 
semasiologiyada komponent tahlil usuli deyiladi. Bu usul leksmalarning
paradigmalarini, mazmuniy, tematik va hokazo guruhlarini aniqlashda qo'l keladi.