«O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi» fanidan m a ‘ r u z a L a r m a t n I

Terminlar 

Terminlar fan, texnika, adabiyot, san'at va boshqa sohalarga oid
ixtisoslashgan, qo'llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni 
ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada), to'rtburchak, 

kvadrat (geometriyada), ega, kesim (tilshunoslikda), qofiya, turoq, vazn 
(adabiyotshunoslikda) kabi. 
Terminlarning ifoda plani so'zga (hujayra, to'qima) yoki turg'un birikmaga
(o'q ildiz, popuk ildiz) teng bo'ladi. Har ikki ko'rinishda ham termin leksema deb 
hisoblanadi, bunda uning nominativ birlik ekanligi e'tiborga olinadi.
1

Terminlarning mazmun planida muayyan soha tushunchalari ifodalangan

bo'ladi: Masalan, boshoq terminining mazmun planida «poya uchida o'sadigan 
to'pgul yoki to'pmevaning bir xili» tushunchasi ifodalangan.
Shaklan so'zga teng termin aslida leksemaning o'zidir, chunki u ko'pincha til 
sistemasida mavjud bo'lgan yoki shu tilning so'z yasalish modellari asosida
shakllangan leksemaning terminlashishi natijasida yuzaga kelgan, natijada 
terminning ifoda plani ham, mazmun plani ham leksema bazasiga tayanadi. Qiyos
qiling: tish (leksema: «odamning tishi», «hayvonlar tishi»)- tish (termin: 
«odamning tishi», «hayvonlar tishi»). Bunda leksemaning mazmun plani (leksik
ma'nosi) terminning mazmun planiga (tushunchaga) tengdir. Demak, terminlarda 
ko'pincha leksik ma'no biln tushuncha o'zaro teng bo'ladi. Ba'zi sohalarda leksema
o'zining ko'chma ma'nosida terminlashib qolishi ham mumkin, ammo bu hodisa 
juda kam uchraydi. Qiyos qiling: gul –botanikada: «o'simlikning urchish
(ko'payish) organi»; gul –amaliy san'atda: «biror narsaga chizib, tikib, bosib yoki 
o'yib tushirilgan naqsh, bezak». Bu misollarda gul leksemasi o'zining bosh
ma'nosida botanikada, ko'chmma'nosida esa amaliy san'atda terminlashgan. Ammo 
bir sohaning o'zida leksemaning ikkita tushuncha nomi sifatida terminlashishi (ko'p
ma'noli termin bo'lishi) terminologiyaning izchilligiga xilof bo'ladi. Masalan, urug'
leksemasi uzoq yillar davomida ikki tushunchaning nomi bo'lib keldi: 1)
«o'simlikning urug'i» (ruscha: sеmya); 2) «turdan katta, oiladan kichik taksonomik 
kategoriya» (ruscha: rоd). Bunday polisemiya keyigi yillarda taksonomik
kategoriya ma'nosidagi urug' terminining turkum termini bilan almashtirilishiga 
sabab bo'lgan. Ba'zan termin ommalashib, umumtil birligiga aylanib qoladi.
Xususan, radio, televizor, telefon so'zlari ham ma'lum soha terminlari sifatida 
yuzaga kelgan, ammo hozirgi paytda bu terminlar ommalashib, barchaning nutqida
1
Кодухов. В. И. Введение в языкознание.-М.: “Просвещение”. 1979. С. 184 

---

---

qo'llanadigan, barchaga tushunarli bo'lgan so'zlarga aylangan. Bu hodisa

tilshunoslikda determinlashish deyiladi. 


Tekshirish savollari va topshiriqlar 
1.

Sema va semema haqida ma'lumot bering.

2.

Semalar ma'no xususiyatiga ko'ra qanday turlarga bo'linadi ?

3.

Atash (denotativ) semalari nima ? Ifoda va mazmun semalari-chi ?

4.

Ideografik semalarning integral va differensial semalarga bo'linishini

tushuntiring. 
5.

Termin, uning ifoda va mazmun planlari haqida ma'lumot bering. 

6.
Terminlarda leksik ma'no bilan tushunchaning teng kelish holatlarini 

tushuntiring.

Tayanch tushunchalar