O`zbek tili morfologiyea so`z tarkibi

---

MORFOLOGIYA
Shuxrat Sotvoldiyev

---

O`ZBEK TILI MORFOLOGIYEA 
SO`Z TARKIBI 
So‘zlarning borliqdagi ma’lum narsa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarni bildirishi ularning atash 
ma’nolari yoki lug‘aviy ma’nolari deyiladi, tilshunoslikning atash ma’nolarni o‘rganuvchi bo‘limi esa 
leksikologiya hisoblanadi. So‘zlar atash ma’nosi bilan birga ma’lum grammatik ma’no va uni ifodalovchi 
shaklga ham ega bo‘ladi. Masalan, olmalarni so‘zi «mevali daraxt» va «olma daraxti mevasi» 
ma’nolari bilan birga «ko‘plik», «kelishik» ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi ko‘plik shakli (-lar) 
hamda kelishik shakli (-ni) ga ham ega. «Mevali daraxt» va «olma daraxti mevasi» ma’nolari bu so‘zning 
atash ma’nosi, qolgan ma’nolar esa grammatik ma’nolari sanaladi. Har qanday grammatik ma’no 
ma’lum grammatik shakl orqali ifodalanadi. Grammatik ma’nolarni ifodalovchi vositalar grammatik
shakl hisoblanadi. So‘zlarning grammatik ma’nolari va ularni ifodalovchi grammatik shakllarni
o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi morfologiya sanaladi. Morfologiya yunoncha morphe — «shakl», logos 
— «so‘z», «ta’limot» so‘zlaridan olingan bo‘lib, so‘z shakllari haqidagi ta’limot demakdir. So‘z tarkibi 
asos va qo‘shimchalardan iborat. 
So‘zning asosiy ma’nosini ifodalab, mustaqil qo‘llana oladigan qismi asos. 
Mustaqil qo‘llana olmaydigan, asosga qo‘shilib, unga yangi yoki qo‘shimcha ma’no yuklaydigan,
shuningdek, so‘zlarni bog‘lashga xizmat qiladigan qismga qo‘shimcha deyiladi. 
Qo‘shimchalar vazifasiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: 
a) so‘z yasovchi qo‘shimchalar,masalan, oq asosiga -la qo‘shimchasining qo‘shilishidan «oq rangga 
kiritish» ma’noli yangi so‘z yasalgan; 
b) shakl yasovchi qo‘shimchalar, masalan, -lar qo‘shimchasi gul asosiga qo‘shilib, uning ma’nosidan 
boshqa yangi ma’no yasamaydi, gulning birdan ortiq ekanligini bildiradi. 
Qo’shimchalar 
So’z yasovchi 
Shakl yasovchi 
Yangi so’z yasaydi 
Lug’aviy qo’shimcha 
Sintaktik qo’shimcha 
Qo’shimcha ma’no beradi 
So’zlarni bog’laydi 
kitob+xon=kitobxon 
kitob+lar=kitoblar 
kitob+ga=kitobga 
Asosga qo‘shilib, yangi ma’no hosil qiluvchi qo‘shimchalar so‘z yasovchi qo‘shimchalar 
deyiladi: do‘ppi + do‘z, ser + qatnov, foyda + li: 
Tarkibi asos va yasovchi qo‘shimchalarga bo‘linmaydigan so‘zlarga tub so‘zlar deyiladi. Masalan: tosh, 
temirga, quyoshimiz. 
Asosga so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shilishi orqali hosil qilingan yangi asos sodda yasama so‘zlar 
deyiladi. Masalan: toshloq, temirchi, temirchilik, serquyosh. 
So‘zning qo‘shimchalarsiz qismi asos sanaladi. Bir umumiy asosga ega bo‘lgan so‘zlar asosdosh so‘zlar 
sanaladi: tashvishli, sertashvish, tashvishlanmoq kabi. 
Asosga qo‘shilib, uning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no yuklash yoki o‘zi 
qo‘shilayotgan so‘zni boshqa so‘zga bog‘lash vazifasini bajaruvchi qo‘shimchalarga shakl yasovchi 
qo‘shimchalar deyiladi. 
Shakl yasovchi qo‘shimchalar vazifasiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: 
a) lug‘aviy shakl yasovchilar; b) sintaktik shakl yasovchilar. 
Asosga qo‘shilib, uning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no yuklovchi qo‘shimchalar lug‘aviy shakl yasovchi 
qo‘shimchalar deyiladi. 
Ularga ko‘plik(-lar), olmoshning ma`no turlarini yasovchi qo`shimchalar(-dir,alla) kichraytirish-
erkalash(-cha, -choq, -chak, -gina, -xon, -oy, -jon), qarashlilik(-niki), o‘rin-joyga xoslik(-dagi bog`dagi); 
sonning ma’noviy guruhlarini(-ta,tacha, -lab, -larcha, -ov, -ala, -ovlon, -nchi), sifat va ravish 
darajalarini(-roq); fe’lning bo‘lishsizlik 
( ma), nisbat, vazifa shakllarini yasovchi qo‘shimchalar kiradi. 
O‘zi qo‘shilayotgan so‘zni boshqasiga bog‘lash vazifasini bajaruvchi qo‘shimchalar sintaktik 
shakl yasovchi qo‘shimchalar yoki munosabat shakllari deyiladi. Ularga egalik, kelishik,bog`lama, 
shaxs-son, zamon, mayl qo‘shimchalari kiradi. Qo’shimcha qo’shilish ketma-ketligi quyidagicha: 

---