O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

deb aytadurlar (M va o`). Bu konstruktsiyaning aytmoq fe`li ishtirok 
etmaydigan ...parchalarni yig`ishg`o... intig`rol deydirlar tipidagi 
konstruktsiyaga 
osonlikcha 
transformatsiya 
qilinishi 
jo`nalish 
formasidagi so`zni aytmoq fe`li emas, demoq fe`li boshqarishini 
ko`rsatadi. Ayni bir semantik guruhga mansub bo`lgan so`zlashni 
anglatuvchi demoq va aytmoq fe`llarining bir so`zni boshqarish uchun 
aytilishini tildagi leksik-semantik ortiqchalik deb baholash mumkin. Til 
taraqqiyotining keyingi etaplarida bu ortiqchalikdan xoli bo`lindi, 
boshqarish funktsiyasi faqat demoq fe`li ustiga yuklandi. 
Hozir adabiy til normasi bo`yicha bu tipdagi birikmalar tushum 
kelishikli, to`g`ri ob`ekt ma`nosini anglatuvchi birikmalar bilan 
almashgan.
Bu hol demoq fe`lining yuqoridagi tipli koistruktsiyalarda 
tushum formasini boshqarish xususiyati to`laligicha shakllanib etganini, 
normativ holga o`tganini ko`rsatadi. 
Hozirgi norma nuqtai-nazaridan tushum kelishigini boshqaruvchi 
qator abstrakt ma`noli tilamoq (xohlamoq ma`nosida), istamoq, 
xohlamoq, 
o`ylamoq, 
tomosha 
qilmoq, 
qizg`anmoq 
(«achinmoq» 
ma`nosida) kabi fe`llar.jo`nalish kelishigini boshqargan. 
Xohish ma`nosini anglatuvchi xohlamoq, tilamoq. istamoq fe`llar -
i(sh) formali harakat nomini jo`nalish kelishigi formasida boshqargan. 
Bu xolda harakat nomi o`z semantik xususiyatiga ko`ra boshqa otni 
boshqarib keladi. Harakat nomi tomonidan boshqarilgan ot kontekstual 
sharoitga bog`liq ravishda o`z leksik ifodasini topmasligi «tushib 
qolishi» mumkin: Ularning xoin ko`zlari och, mazlum xalqni, xotin-
bolalarni ko`rmas, ko`rishga ham istamas edi (M va o`). Ko`rishga 
tilamagan bu kishiga nima deb e`tiroz qilasan endi. Hozirgi norma 

---

32 
bo`yicha bu fe`llar tushum kelishigidagi harakat nomini yoki infinnitivni 
boshqaradi. Qiyoslang: Kamina bu gulning ta`rifini eshitdim, amir. 
Ko`ngil shu gulni i s k a m o q n i t i l a y d i r  (U. x.). 
O`ylamoq fe`li harakat nomini jo`nalish formasida boshqargan: 
Barchalari uni yuqoriroq, mas`uliyatliroq ishga qo`yishg`o o`ylab 
qoldilar. Qizg`anmoq fe`li achinmoq, rahmi kelmoq ma`nosida jo`nalish 
kelishikli birikma hosil qilgan: Ammo shu yigitga yuragim bir oz 
qizg`anadi. 
Hozirgi adabiy tilda yuqorida tasvirlangan fe`llar to`lig`icha tushum 
formasini boshqarib, to`g`ri ob`ektli birikma hosil qiladi. 
Tushum formasini emas, jo`nalish formasini boshqargan fe`llar 
qatorida tomosha qilmoq fe`li ham bor. Bu fe`l hozirgi adabiy tilda 
so`zni tushum kelishigi formasida boshqarib, to`g`ri ob`ekt ma`noli 
birikma hosil qiladi. Boshqaruvdagi bu o`zgarish sababini fe`l 
semantikasida sodir bo`lgan o`zgarishlardan izlamoq kerak. Bu fe`lning 
semantik strukturasi «biror qiziq narsani ko`zdan kechirmoq, ko`rmoq» 
ma`nosidan tashqari «biror narsaga qiziqish bilan qaramoq» ma`nosini 
ham qamrab qoladi. Til tarixining ma`lum davrlarida, xususan, 20—30-
yillarda, bu fe`lda mana keyingi shu ma`no ustunlik qilgan. Qaramoq 
fe`li esa otni jo`nalish kelishigi formasida boshqaradi. Xuddi mana shu 
sabab bilan tomosha qilmoq fe`li ot va harakat nomini jo`nalish 
formasida boshqarib, vositali ob`ekt ma`noli birikma hosil qilgan. 
20—30-yillardan keyingi taraqqiyot etapida tomosha qilmoq 
fe`lining semantikasida o`zgarish sodir bo`ldi, unda—«qaramoq» 
semasiga nisbatan «ko`rmoq» semasi ustunlik qila boshladi. Bu ma`noda 
u tushum kelishigi formasida shakllangan to`g`ri ob`ekt ma`noli birikma 
hosil qiladigan bo`ldi. 

---

33