O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

1.4 O`rin kelishikli birikmalar. 
 
O`rin kelishikli birikmalar ilmiy adabiyotlarda o`rin kelishigi 
chiqish va jo`nalish kelishigiga zid ravishda harakatni emas, uning 
mavjud emasligini ifodalashi, harakat sodir bo`ladigan ob`ektni yoki 
shaxs, predmetning o`rnini ko`rsatishga xizmat qilishi, o`rin kelishigi 
affiksi qo`shiladigan so`zning ma`nosiga bog`liq ravishda turli xil 
boshqa munosabatlar ham ifodalashi mumkinligi ,aytiladi
1
. 
Biz to`plam gap material analizi bu kelishikli birikmalar vositasida 
sabab, maqsad, tarz, vosita ma`nolari ham ifodalanishi mumkinligini 
ko`rsatdi.
2
O`zbek tilining taraqqiyoti jarayonida bu kelishikning ko`rsatilgan 
ma`nolarni 
ifodalashida 
jiddiy 
o`zgarishlar 
bo`lmadi. 
Asosiy 
o`zgarishlar fe`l boshqaruvi, tobe so`zning leksik tanlanishi, ba`zi xokim 
komponent vazifasidagi fe`lning boshqz\a sinonim fe`l bilan almashuvi, 
o`rin kelishigi affiksining ortiqcha qo`llanishi yoki noo`rin tushirilib 
qoldirilishi kabi hodisalar bilan bog`lanadi.
O`rin 
kelishikli 
birikmaning 
jo`nalish 
kelishikli 
birikmaga 
funktsiyadosh qo`llanishi. O`rin kelishigining jo`nalish kelishigi 
funktsiyasida kelishi 20—30-yillarda ancha keng tarqalgan xodisadir. 
Hozirgi adabiy til nuqtai nazaridan jo`nalish kelishigini boshqarib, 
harakatning qayerga yo`nalganligini anglatuvchi o`rin holi ma`noli 
birikma yasovchi ba`zi fe`llar ko`rsatilgan davrda o`rin kelishikli 
birikmalar hosil qilgan. Bular qatoriga kelmoq, qo`ymoq, aralashmoq, 
yotqizmoq, o`rnash.tirmoq, yozmoq kabi harakat fe`llari, jalb qilmoq, 
e`tibor qilmoq kabi abstrakt ma`noli fe`llar kiradi. Misollar: Yo`lda 
1
Kononov A.N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika. M. L., 1960 
2
Amirova A. Obstoyatel`stva prichini i tseli v sovremennom uzbekskom literaturnom yazike. Samarkand. 1967. 

---

50 
begona kishilar uchrab bir shi bo`lmasa, xuddi bunda keladila A. 
Avloniy asarlarida bu fe`lning o`rin kelishigini boshqarishi ko`p 
uchraydi: 
M u n d a
k e l m o q d a n maqsadingiz nima? (Advokatlik 
osonmu?) Emdi m u n d a k e l i b , bu xurofotga botg`on, churig`on 
turmushi ichida o`ralib qoldim. (Advokatlik asonmu?) Emdi munda kelib, 
bu xurofotga bog`on, turmushi ichida o`ralib qoldim. Munda nimaga 
keldingiz? (Advokotlik osonmu?).
Shuni aytish kerakki, munda, bunda formalari aslda «aniqlovchi-
aniqlanmish» modelida yasalgan bu yerda birikmasining qisqarishi 
natijasida hosil bo`lgan. Hozirgi adabiy tilda kelmoq fe`li bu yer 
birikmasini qisqargan variantda emas, asl, to`liq holda boshqaradi: Bu 
yerga nega kelding kabi. 
Kelmoq fe`li aslda harakatning biror nuqtadan boshlanib, boshqa 
nuqtaga yo`lanishi ma`nosini anglatadi. Shu ma`noda u sub`ekt va ikki 
o`rin holi valentligiga ega bo`ladi. Fe`lga qo`yiladigan kim? qayerdan? 
qayerga? so`roqlari uning qanday bo`laklar bilan yoyilishi kerakligini, 
grammatik jihatdan qanday ma`noli bo`lishini ko`rsatib turadi. Biroq 
ko`p hollarda nutqiy vaziyat taqozosi bilan harakatning boshlanish 
o`rnini ko`rsatishga zarurat tug`ilmaydi. Shuning uchun uni ifodalovchi 
chiqish kelishigidagi so`z o`z ifodasini topmaydi. Aks holda bu bo`lak 
reallashadi. Qiyoslang: Qani, sho pochcha, gapur! M u n d a nima uchun 
kelding (A. Avloniy. Advokatlik osonmu?). Shahardan bu yerga qanday 
etib kelganimni bilmayman (Q. q.). 
Old so`zini jo`nalish formasida boshqarishi kerak bo`lgan qo`ymoq 
fe`li 
bu 
so`zni 
o`rin 
kelishigi 
formasida 
boshqargan: