O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

otdelenie)o`z ishida to ishchi vakillari «bitirilsin» degan qarorigacha 
davom qildi. Ularning ko`bisi ishlarida davom qildilar. Fe`lning bu 
boshqaruv modeli hozirgi adabiy tilida ham uchraydi, bunda odatda o`rin 
, kelishigi formasida harakat nomi qo`llanadi: Ochil indamay yozishda 
davom etdi. Hozirgi adabiy tilda davom etmoq (qilmoq) fe`li orttirma 
daraja formasida yuqorida aytilgan ma`noli otlar yoki harakat nomini 
tushum formasida ham boshqaradi: Ahmoqligingni davom etkazaversang, 
oqibati voy bo`ladi. Onasining jig`i-biyron bo`lishiga qaramay, Salym 
varrak uchirishni davom qildirdi. 

---

55 
Hozirgi adabiy tilda bu fe`lning mana shu boshqaruv xili 
normalashgani seziladi, o`rin kelishigida boshqarish esa susayib, 
iste`moldan chiqib bormoqda. 
2. O`rin kelishigi chkqish kelishigi funktsiyasida qo`llanib, o`rin 
holi, ob`ekt ma`noli birikma yasaladi: yaxshisi shulki, esing borida 
etagingni yop degandek
 
taxta-o`qlog`ini yig`shitirib biror konturg`a 
kirib xizmat qilmasam, bu yo`lda borganda sil bo`lmoqdan boshqa natija 
chiqmaydurg`ong`a o`xshaydur (Advokatlik osonmu?). Qozi Abusaid 
kitob to`plashga juda haris bo`lib, o`zida bo`lmog`on bir kitob ko`rsa, 
ikki bahosini to`lashi bilan bo`lsada sotib olar, har fanda juda ko`b aziz 
va qimmatli kitoblar bor edi. Hozirgi norma bo`yicha bu birikmalardagi 
yo`l, fan so`zlari o`rin emas, chiqish kelishigi formasida qo`llanadi. 
Chiqish kelishigi o`rnida o`rin kelishigining qo`llanishi ba`zan hozirgi 
adabiy tilda ham uchrab qoladi: ...unda-bunda iz tushgan qorda yurib 
ketdi. Qiyoslang: Loydan yurma, quriqdan yur; Loydan emas, qordan yur 
kabi. Ko`rinadiki, til taraqqiyoti natijasida hozirgi adabiy tilda yuqorida 
keltirilgan tipdagi konstruktsiyalarda tobe so`zning chiqish kelishigi 
formasida qo`llanishi normativ holatga aylangan. 
O`rin kelishigi formasining Urxun-enisey yodgorliklari davridan 
boshlab chiqish kelishigi o`rnida qo`llanib kelgani, bu hodisa ayniqsa 
XIII—XIV asrlar uchun xarakterli bo`lgani uning keyingi davrlarda 
qo`llanish normasida aks etmay iloji yo`q edi. Bu formaning 20—30-
yillarda ham chiqish kelishigi funktsiyasida qo`llanish xollari uzoq 
o`tmishdan meros bo`lib qolgan qoldiq norma izlaridir. 
O`rin kelishiklari konstruktsiyalar taraqqiyotini kuzatish tobe 
komponent vazifasida qo`llanuvchi ko`ngina so`zlar arxaiklashgani 
tufayli hozirgi adabiy tilda iste`moldan chiqqanini, uning o`rnida boshqa 
leksik ekvivalentlar qo`llanayotganini ko`rsatadi. Bunday faktlar ancha 
miqdorda uchraydi. Bu hol o`zbek tilining taraqqiyogi davomida o`rin 

---

56 
kelishikli birikmalar semantik jihatdangina emas, modellarning leksik 
to`ldirilishi, ya`ni birikma komponentlarining leksik birikuvchanligi 
ularning 
stilistik 
jihatdan 
silliqlanishi 
jihatdak 
ham 
sezilarli 
o`zgagarishlarga uchraganini ko`rsatadi (qavsda iste`moldan chiqqan 
so`z o`rnida hozirgi davrda qo`llanadigan so`z keltiriladi): Muvaffaqiyat 
yolg`iz bu qism xalq xo`jolig`ida bo`lmay balki butunisida (barcha 
sohada) bordir. “Turmush, hayot va tabiat har doim o`zgarib turadur 
degan” haqiqiy nazariya ichida (asosida) “fikr o`zgarishi ham bordi, kim 
fikrning o`zgarishiga ham turmush hayotining o`zgarishi sababdir” deydi. 
Har holda shuni aytmak kerakki Eronda xususan Turkiyada bu yo`lda 
(yo`nalishda) eskidan ham harakat yo`q emasedi.