O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

Otam ukamni kasalxonaga yotqizdi kabi. 
Shu nuqtai nazardan qaraganda 20—30-yillarda orttirma daraja 
formasidagi yotqizmoq fe`lining o`rin kelishigini boshqarishini bosh 
darajadagi yotmoq fe`lining boshqarishini xususiyatiga o`xshatish — 
analogiya asosida boshqarish deb baholash mumkin. 
20—30-yillarga oid materiallarda majhul
va birgalik darajadagi 
fe`lning 
boshqarish 
normasnning 
buzilish 
hollari 
kuzatiladi: 
Jurnalimizning har sonido doimo yozilishib turadurg`on to`rt kuchli 
qalam ko`rmaymiz; lekin kelgusida buning bo`lishig`o ishonamiz. 
Qiyoslang: jurnalimizning har sonida yozilishib turadigan ...kuchli qalam 
(egasi) –jurnalimizning har soniga yozib turadigan kuchli qalam (egasi). 
1
Yakubova X. Zalogi v uzbekskom yazike v sopostavlenii s zalogami russkogo yazika. AKD. Tashkent 1954. 

---

53 
Bunday ham grammatik, ham stilistik, nuqsonlar bilan yozishni o`sha 
davrdagi ba`zi qalam egalarining til normalarini bilmasligi, savodxonlik 
saviyasining past bo`lganligi bilan izohlash mumkin. Til taraqqiyotining 
keyingi etaplarida bu tipdagi kamchiliklarning uchramasligi tildagi 
normalashuv jarayonining yaxshi izga tushib ketganligidan dalolat 
beradi. 
E`tibor etmoq fe`lli birikma: Lekin ilgari yuzlab savodlik bo`lsa hozir 
minglab savodlik kishilarimiz maydondadir. Va xalq ichida savodsizlikni 
bitirish yo`lida juda katta e`tibor etadir. Hozirgi iorma nuqtai nazaridan, 
avvalo, bu qo`shma fe`l etmoq emas, bermoq fe`li yordamida yasaladi. 
Ikkinchidan, jo`nalish kelishigini boshqaradi; uchinchidan, y o ` l  so`zi 
«ish», faoliyat» ma`sini anglatadi. Shu muloxazalarga muvofiq 
yuqoridagi konstruktsiya hozirgi adabiy til normasi talabiga javob 
beradigan konstruktsiyaga aylantirilsa quyidagicha ko`rinishga ega 
bo`ladi: hukumat savodsizlikni bitirish ishiga (yoki bitirishga) juda katta 
e`tibor beradi. Bundan ko`rinadiki, 20—30-yillarda e`tibor etmoq fe`li 
vostasida yasalgan birikma bir qator leksik-grammatik o`zgarishlarni 
boshidan kechirgandan so`ng hozirgi adabiy til normasiga javob 
beradigan shaklga keldi. 
Jalb qilmoq fe`lining 20—30-yillardagi konstruktiv xususiyatiga 
e`tibor beraylik: hukumati butun diqqatni shul dehqonchilik xo`jaligini 
ko`tarish yo`lida jalb qiladur. Bu fe`l o`rin kelishikli so`z (yo`lida)ni 
boshqarib kelyapti. Hozirgi kunda bu fe`l «tortmoq», «o`ziga tortmoq» 
ma`nosida jo`nalish formasini boshqaradi: Lektor tezda tinglovchilar 
diqqatini o`ziga jalb qildi. Jalb qilmoq fe`lining shu tipdagi birikma hosil 
qilishi normativ holdir. Bu konstruktsiyalardagi jalb qilmoq fe`lining 
ma`nosi va boshqaruv xususiyatlari farqli ekanini anglab olish qiyin 
emas. Birinchi konstruktsiyada jalb qilmoq fe`li «|qaratmoq» ma`nosini 
anglatadi. U hozirgi norma talabiga javob beradigan konstrukdiyaga 

---

54 
transformatsiya qilinsa, quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: ... hukumati 
butun diqqatni ... dehqonchilik xo`jalig`ini ko`tarish ishiga (yoki 
ko`tarishga) qaratd Ko`rinadiki, o`rnn kelishikli boshqaruv jo`nalish 
kelishikli boshqaruv bilan almashdi. Bu hol taraqqiyotning boshlang`ich 
etaplarida jalb etmoq fe`lining boshqaruv xususiyati uning hozirgi 
davrdagi boshqaruv xurusiyatidan ancha farqli bo`lganini ko`rsatadi. 
Hozirgi adabiy tilda birinchi tipli gaplarda jalb qilmoq fe`li «qaratmoq» 
ma`nosida 
qo`llanmaydi, 
shuningdek, 
o`rin 
kelishigini 
ham 
boshqarmaydi. U tortmoq, o`ziga tortmoq ma`nolarida jo`nalish 
formasini boshqarishi qat`iy norma tusini olgan. 
O`rin 
kelishikli 
birikmaning 
boshqa 
kelishikli 
birikmalarga 
funktsiyadosh qo`llaniish. Materialni o`rganish bunday qo`llanish 
nisbatan kam uchraydigan hodisa ekanligini ko`rsatdi. Shunday faktlarni 
ko`rib chiqamiz: 
1. Davom qilmoq fe`li ish-harakatning to`xtatilmay, uzluksiz davom 
etkazilishi ma`nosini anglatganda, ish, faoliyat anglatuvchi otni yoki 
harakat nomini o`rin kelishigi formasida boshqaradi, to`g`ri ob`ekt 
ma`noli birikma hosil qiladi. Muhofaza bo`limi — oxranko (oxrannoe