O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

Payt ma`nosini anglatuvchi chog` so`zining o`rin kelishigida 
qo`llanish hollari ko`p uchraydi. Bunday konstruktsiyada chog` so`zini 
uning sinonimi payt yoki vaqt so`zlari bilan oddiy almashtirib bo`lmaydi, 
bunga stilistik g`alizlik monelik qiladi. Qiyoslang: ...o`z so`zini 
tamomlay olmog`on bir choqda/ ...tamomlay olmog`on bir paytda kabi. 
O`rin kelishigini boshqaruvchi fe`llarning daraja formalarida 
qo`llanish normalari xam ba`zi o`zgarishlarga uchradi. Hozirgi norma 
bo`yicha bunday birikma majhul daraja formasidagi fe`l vositasida hosil 
qilishmaydi, orttirma va majhul darajada affikslari ishtirokida yasalgan 
forma vositasida hosil qilinadi: ...turkiy oylar...xalq tilida ishlatilib 
keladi kabi. 
O`rin kelishikli birikmalar taraqqiyotidagi o`zgarishlardan biri 
grammatik vositalarning ortiqcha qo`llanishi hodisasi bilan bog`lanadi. 
Hozirgi adabiy | til normasi bo`yicha o`rin kelishigi formasi qo`llanishi
ortiqcha hisoblangan holatlar 20—30-yillarda ancha uchraydi. 
Bu konstruktsiyalarda o`rin kelishigi formasidagi so`zlar payt 
munosabatini ifodalovchi konstruktsiyalar hosil qilishda ishtirok etgan. 
Ular aslda, tarixan payt ma`nosini anglatuvchi payt, vaqt, zamon, kun 

---

57 
kabi so`zlar bilan «aniqlovchi + anmqlanmish» modelida birikib, 
atributiv birikma hosil qilganlar. Bu so`zlar sifat yasovchi - g i  affiksi 
bilan shakllangan holda qo`llangan bo`lishi haqiqatga ancha yaqin: 
ilgarigi vaqt (payt), endigi vaqt (payt), hozirgi kun, dastlabki payt, kabi. 
Payt munosabatini ifodalovchi konstruktsiyalarda o`rin kelishigi affiksi 
atributiv birikmaga yaxlitligicha qo`shilib, endigi kunda + fe`l, ilgarigigi 
zamonda + fe`l, dastlabki vaqtda + fe`l modelida ishlatilgan. Til 
taraqqiyotining keyingi etaplarida sintaktik soddalashishga uchrash 
natijasida bu til birliklarida aniqlanmish komponent — kun, zamon, vaqt, 
payt so`zlari tushirib qoldira boshlandi, ularga qo`shiladigan o`rin 
kelishigi formasi aniqlovchi komponentga qo`shiladigan bo`ldi. Bunda 
aniqlanmish komponent vazifasidagi endigi, hozirgi so`zlarida -gi 
yasovchisining tushirib qoldirilishi yana o`sha til vositalarining tejalishi 
qoidasiga muvofiq qisqarib, -da affiksi bevosita birlamchi formadagi -
endi, hozir, ilgari kabi) so`zlarga qo`shilib ishlatila boshlagan. 20—30-
yillarda kuzatiladigan endi, hozir, dastlab so`zlarining o`rin kelishigi 
formasida qo`llanishi mana shu protsessni aks ettiradi. Atributiv 
modelida bo`lgan ba`zi so`z birikmalarining sintaktik soddalashuvi 
leksikalizatsiya jarayoni bilan bogliq bo`lgan, ya`ni birikma mustaqil 
leksik birlik xususiyatini kasb etgan. Bunga bunda, hozirda so`zlari 
yaxshi misol bo`la oladi. Bunda ravishi aslida bu o`rinda, hozirda ravishi 
hozirgi vaqtda (paytda) atributiv birikmalarining soddalashuvi va 
leksikalizatsiyalashuvi oqibatida paydo bo`lgan. 
.Til taraqqiyotining keyingi etaplarida, ilgarida, dastlabda kabi 
so`zlarning payt ma`nosini ifodalashda o`rin kelishigi formasida 
qo`llanishiga chek qo`yildi, chunki grammatik formalarni qo`llash 
normalarining silliqlashib, takomillashib borishi ortiqcha ekanligi aniq 
sezilib qolgan o`rin kelishigining qo`llanilmasligini taqozo etardi. 

---

58 
Shu bilan birga, 20—30-yillarda hozirgi adabiy norma nuqtai 
nazaridan qo`llanilishi zaruriy bo`lgan hollarda o`rin kelishigi 
formasining tushib qolishi — n o o ` r i n  ellipsisga uchrashi kuzatiladi: 
O`tgan kunlar davlat nashriyotidan kimlar xafa bo`lmadi, markazdagina 
emas, mahallalarda ham so`kuvchilar ko`p bo`ldi. Payt munosabati 
ifodalanuvchi bunday birikma hozirgi kunda albatta o`rin kelishigi 
formasini olgan holda shakllanadi: O`tgan kunlarda kimlar xafa 
bo`lmadi kabi. Hozirgi adabiy til normasi bo`yicha tarz ma`nosini 
ifodalovchi bo`lak albatta o`rin kelishigi formasida shakllanadi.
 Shunday qilib, o`rin kelishikli konstruktsiyalar taraqqiyotida 
ortiqchalik (izbitochnost`) va noo`rin ellipsislardan qutulib bordi, bu 
hol o`zbek tili sintaktik qurilishi takomillashishi, normalashuvi 
protsessining tarkibiy qismini tashkil etadi. 
O`rin 
kelishikli 
konstruktsiyalarda 
hol 
munosabati 
ham 
ifodalanadi. 
20—30-yillar materiallarida tarz holining ifodalanishi hozirgi 
kundagidan farqlanishi kuzatiladi. Bu yillarda tarz ma`nosiniig 
«aniqlovchi so`z + ravishda + fe`l» modelida ifodalanishi ayniqsa keng 
tarqalgan. Hozirgi adabiy tilda bu xil qo`llanishlar deyarli barham topdi. 
O`rin kelishigi formasi maqsad munosabatini ifodalashga ham 
xizmat qiladi. Bu munosabat shu formada maqsad, niyat, qasd, so`zlari 
qo`llanganda ayniqsa yaqqol ifodalanadi. O`rin kelishigi maqsad so`ziga 
qo`shilganda «birgalik» ob`ekti ma`nosi ifodalanadi degan fikrga 
qo`shilib bo`lmaydi. Maqsad so`zi ishtirokida tuzilgan birikmalar 
ayniqsa 20— 30-yillar tiliga xos edi. Davrining keyingi taraqqiyotida 
maqsadida formasi stilistik chegaralanishga uchraydi. U hozirgi davrda 
asosan rasmiy ish, publitsistik stillarda yoki personaj nutqida tarixiy 
davr koloritini berish uchun qo`llanadi: B i r vaqt bu idorada bir islohot 
bo`lurmikan 
maqsadida 
nashriyot 
mudirining 
muovinlig`ig`o 

---

59 
mahmadanalarning koruli bo`lg`on Salohitdin jikkak (muftizoda) degan 
bir kishinikiritildi. G`amanduhli keng sahroda torqotmoq va shu bahona 
bilan murid ovlamoqsdida sayohatga chiqdi.