O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

B i l a n  ko`makchili birikmalar. Bu leksik-grammatik vosita ko`p 
funktsional xarakterga ega bo`lib, juda xilma-xil munosabatlarni 
ifodalashga xizmat qiladi. Biroq qanchalik turli sintaktik munosabat 
ifodalashiga qaramay, unnng ma`lum bir turdagi sintaktik munosabatni 
ifodalashga ko`proq xoslanishi hozirda ham, avvalgi tarixiy davrlarda 
ham ancha sezilarli bo`lgan. Masalan, hozir o`zbek adabiy tili dagi 
ko`makchi asosan birgalik (komitativ), vosita, payt, tarz, sabab kabi 
qator ma`nolarni ifodalaydi. 
1
O`zbek tili leksikologiyasi. Toshkent. 1981. 
2
Kononov A.N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika. M-L. 1960. 

---

62 
Bilan 
ko`makchili 
birikma 
birgalik 
(komitativ) 
ma`nosini 
anglatganda sodir bo`luvchi harakat ish harakat sub`ektidan tashqari; shu 
ko`makchi bilan birikkan so`z anglatgan shaxs oti ham bajarishi ma`nosi 
ifodalanadi. Ilmiy adabiyotlarda bilan ko`makchisi bilan birikuvchi 
otning bunday holatda shaxs oti bo`lishi kerakligi qayd etilmaydi. 
Holbuki xuddi shu moment juda rang-barang grammatik munosabat 
ifodalovchi bu ko`makchining qanday sharoitda boshqasidan farq 
qiluvchi muayyan bir tipdagi grammatik munosabatni ifodalashini 
izohlab berish imkonini beradi. 
Bu ko`makchili birikma birgalik (komitativ) ma`nosini ifodalaganda 
shu ma`konni o`z leksik ma`nosiga ko`ra aniq ifodalovchi birga, birlikda 
so`zlari bilan qo`llanish hollari uchraydi. Bu holda grammatik birgalik 
ma`nosi yanada kuchaytiriladi va aniqroq ifodalanadi
1
. Hozirgi kunda 
amalda bo`lgan o`zbek adabiy tilida birgalik ma`nosi bilan birga 
qo`shilmasi vositasida emas, ko`proq faqat bilan ko`makchisining 
vositasida, birga, birlikda so`zlarining ishtirokisiz ifodalanishi ko`zga 
tashlanadi. Bu hol bundan ellik-oltmish yil ilgari, 20—30-yillarda, 
xususan, A. Qodiriy asarlarnda ham kuzatiladi. 
Birgalik ma`nosi ifodalanuvchi bu tip konstruktsiyalarda birga, 
birgalikda leksik birliklarniig ishlatilmay qolish hollarini (faktik 
materialning 98 protsentida shu hol kuzatiladi) til o`z taraqqiyoti 
protsessida ortiqcha elementlardan asta-sekin qutulib, silliqlanib borishi 
natijasi 
sifatida 
baholash 
mumkin. 
Bu 
kabi 
holatlarning 
til 
taraqqiyotining barcha etaplarida kuzatilishi tilning mukammallikka, 
lakonizmga intilish jarayoni doimiy, qonuniy bir hol ekanligini 
isbotlaydi. 
O`zbek tnlida bilan ko`makchili birikma yordamida vosita 
ma`nosining ifodalanishi uzoq tarixiy davrlardan beri kuzatiladi. Biroq 
1
O`zbek tilining grammatikasi 1 tom Toshkent. 1975. 

---

63 
ba`zi fe`llarning boshqaruv normasida o`zgachalik sodir bo`lganini aytib 
o`tish lozim. Masalan, Bu asarlar umuman turk tili bilan yozilg`ondirlar 
kabi analitik konstruktsiyalarning sintetik usulida (...asarlar turk tilida 
yozilgan kabi) ifodalanish tendentsiyasi kuchayib hozir shu tarzda 
tso`llash normativ hol hisoblanadi. 
Bilan ko`makchili birikmada sabab munosabati ifodalanadi. Bu 
holda bilan ko`makchisi g`azab, dard, kasal, alam kabi so`zlar bilan 
birikib qo`llanganda ifodalanadi. Ilmiy adabiyotlarda bilan ko`makchisi 
sabab ma`nosini anglatishda ko`p hollarda ot bilan birikib o`lmoq fe`liga 
tobe bo`lishi qayd etilib, Onasi ochlik, yupunlikdasil kasali bilan o`lib 
ketgan misoli beriladi. Darhaqiqat, 20—30-yillarda o`lmoq harakatining 
sababi ifodalanganda bilan ko`makchisi ancha keng qo`llangan. Bu hol 
boshqa turkiy tillarga, xususan, qozoq tiliga xosligi ham ma`lum. Bu 
tilda o`zbek tilidagi bilan ko`makchisiga funktsional-semantik jihatdan 
ekvivalent bo`lgan -pen, -men grammatik vositalari sabab ma`nosi 
ifodalashi ko`rsatilgan. Bu hol bilan ko`makchili konstruktsiyalarning 
yuqorida ko`rsatilgan tiplari sabab ifodalashda boshqa turkiy tillarda 
ham keng ishlatilishidan dalolat beradi. Biroq o`zbek tilining keyingi 
taraqqiyoti jarayonida bunday birikmalarda sabab ma`nosini bilan 
ko`makchisi emas, chiqish kelishigi ifodalay boshladi. Bundan 
ko`rinadiki, 
ma`lum 
grammatik 
munosabat 
ifodalanishida 
sodir 
bo`ladigan o`zgarishlar juda sekinlik bilan bo`ladi. Bu jarayonning 
davom etishida avval qo`llangan grammatik vosita keyin amalga kira 
boshlagan grammatik vosita bilan parallel qo`llanaveradi. Bora-bora 
ulardan biri stabillashib, normatiy hodisa sifatida qabul qilinadi va 
ommaviy tarzda qo`llana boshlaydi. Yuqoridagi misollarda o`zbek 
tilining taraqqiyotida muayyan bir grammatyk munosabat vosita, sabab 
munosabati ifodalanishida ma`lum bir semantikali fe`llar analitik 
konstruktsiyalar hosil qilishdan sintetik konstruktsiyalar hosil qilishga 
qarab siljiganini ko`rish mumkin. 

---

64