O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

gan, -ganlik formali sifatdosh bilan birikadi. Bu formalar esa egalik 
affikslarini oladi. Bunday qo`llash hozirgi o`zbek adabiy tiliga ham| xos. 
Biroq 20—30-yillar materialida -gan formasi -g`on, -kan formalarida, -
lik affiksi esa -lik formasida qo`llanish hollari ko`p uchraydi. Bu hodisa 
o`sha davr orfografiyasining singarmonizm qoidalari asosiga qurilgani 

---

67 
bilan izohlanadi. Demak, uchun ko`makchisining -gan, -ganlik formalari 
bilan birikib sabab ma`nosi ifodalashidagi farq asosan u bilan birikuvchi 
sifatdoshning -lik affiksining fonetik variantli qo`llanishi bilan 
cheklanadi. 
2. 20—30-yillarda hozirgi o`zbek adabiy tilidagidan farqli ravishda 
sifatdoshning -gan formasi o`rnida o`g`iz elementi bo`lgan -dik affiksi 
qo`llanishi uchraydi. Lekin bu hodisaning juda kam kuzatilishi o`sha 
davrlardayoq -dik sifatdosh formasining iste`molda chiqa boshlaganini 
ko`rsatadi. Bu forma qoldiq hodisa sifatida ba`zan 50-yillargacha 
qo`llanishi 
kuzatiladi. 
Shu 
kundagi 
adabiy 
tilda 
u 
butunlay 
ishlatilmaydigan bo`ldi. 
Uchun ko`makchisi -gan formali sifatdosh bilan qo`llanganda faqat 
sabab ma`nosini, harakat nomi formasi bilan qo`llanganda esa faqat 
maqsad ma`nosini ifodalashi qayd qilingan.
1
Ko`makchining bu 
xususiyati barcha turkiy tillarga xos ekanligini N. D. Dmitriev ham 
aytgan edi
2
. Faktik material analizi bu fikrlar to`g`riligini isbotlaydi.
Holbuki ba`zi ilmiy adabiyotlarda uchun ko`makchisi -(i)sh formasi 
bilan birikkanda maqsad ma`nosini shuningdek, sabab ma`nosini ham 
ifodalashi aytiladi, biroq sabab ifodalashiga misol keltirishaydi. 
Maqsad munosabati ifodalanadi. Bu holda uchun ko`makchisi -(i)sh, 
-moq formalari bilan qo`llanadi. Bu formalar hali amalga oshirilmagan, 
kelajakda yuzaga chiqarilishi maqsad qilingan harakatlarni anglatadi.. 
Konstruktsiyaning hokim komponenti vazifasidagi fe`l anglatgan harakat 
-(i)sh, -moq formali fe`l anglatgan. harakat-holatni yuzaga chiqarish 
maqsadida sodir bo`lganlikni ko`rsatadi. 
-i(sh) formasining hozirgi adabiy tildan farqsiz qo`llangani holda 
uning bo`lishsiz shakli -maslik/-mas formasida -lik affiksisiz qo`llangani 
kuzatiladi. 
1
Koklyanova A.A. Poslelogi i slujebnie imena v uzbekskom yazike. «Trudi IYa AN SSSR». T. 3 1954 
2
Dmitriev N.K. Stroy tyurksix yazikov. M.: Izd-vo «Vostochnoy literaturi» 1962. 

---

68 
U c h u n  ko`makchisi ot bilan birikib, maqsad ma`nosini ifodalashga 
ham xizmat qiladi. 20—30-yillar materialida ham keng miqyosida 
kuzatiladigan bu holat hozirgi o`zbek adabiy tili uchun ham xos bo`lib, 
bu tip konstruktsiyalar evolyutsiyasida biron bir jiddiy o`zgachalik 
sezilmaydi. 
Ob`ekt munosabati ifodalanadi. Bu holda hokim so`z odatda kim 
uchun? so`rog`iga javob bo`luvchi bo`lakka o`rin ochadi. Ko`rinadiki, 
uchun ko`makchisi bunday holda shaxs otlari, kishilik yoki belgilash 
olmoshlari bilan birikadi. 
U c h u n  ko`makchili konstruktsiyalarning struktura jihatdan jiddiy 
o`zgarishlar bilai qo`llanishi hozirgi gazeta tilida kuzatiladi. Bu jihatdan 
sarlavhalar 
funktsiyasida 
qo`llangan 
konstruktsiyalar 
ayniqsa 
xarakterlidir. Ular semantik jihatdan hozirgi adabiy tilda mavjud bo`lgan 
barcha tiplarni aks ettirgani holda struktura jihatidan o`ziga xoslikka 
ega. 
Xullas, uchun ko`makchili birikmalarning bu xilda nihoyat ixcham 
formada qisqartib berilishi eng so`nggn o`n yilliklar mahsuli bo`lib, 
bunda rus tilida chiqadigan gazetalarda qo`llanuvchi sarlavhalarning 
struktura xususiyati o`z aksini topadi. Boshqacha qilib aytganda, bu 
tipdagi struktura birliklari bevosita rus tili ta`sirida paydo bo`lgan. Ular, 
hech shubhasiz, o`zbek tili grammatik qurilishini boyitdi va fikrning 
qisqa, lo`nda ifodalanishiga xizmat qiluvchi yangi hodisa sifatida o`zbek 
tili taraqqiyotida katta ijobiy rol` o`yiaydi.