O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

S a b a b l i
ko`makchili 
birikmalar. 
Bu 
birikma 
ko`makchili 
konstruktsiyalar sabab munosabatini ifodalashga xizmat qiladi. Sababli 
ko`makchisi grammatik sabab ma`nosini sof holda, boshqa biror ma`no 
ottenkalari qorishmagan holda ifodalaydi. Bunga ko`makchining 
yasalishiga xizmat qilgan so`z — sabab so`zining o`z leksik ma`nosiga 
ko`ra asl sabab tushunchasini ifodalashi asos bo`ladi. Xuddi mana shu 

---

69 
xususiyati jihatidan sababli ko`makchisi o`zbek tilining taraqqiyoti 
davrida biron jiddiy o`zgarishni boshidan kechirmadi. Bu ko`makchi 
faqat formal ko`rinishi jihatdan o`zgardi. Sababli (sabablik) ko`makchisi 
quyidagi so`z turkumlari bilan birikib keladi. Fe`lning funktsional 
formalari: a) -gan formali sifatdosh bilan. -ganlik formasi ham bu 
ko`makchi bilan birikadi
.
Tufayli ko`makchili birikmalar. Bu ko`makchi arabcha «tekinxo`r», 
«parazit» ma`nosini, forscha «yordam, qo`llash, o`rtoqlik» ma`nolarini 
anglatadi (29, 326). Hozirgi o`zbek adabiy tilida bu ko`makchi 
ko`rsatilgan 
leksik 
ma`nolarini 
yo`qotib, 
deyarli 
to`liq 
grammatikalizatsiyalashgan 
— 
yordamchi 
so`zga 
aylangan. 
Bu 
ko`makchi 20—30-yillar materialida uning uchramasligi, faqat 40-
yillardan qo`llanishi aktivlashgani kuzatiladi. U tufayli, tufaylidan, 
tufayligidan formalarida qo`llanadi. Hozirgi adabiy til uchun normativ 
bo`lgan forma, shubhasiz, tufayli formasidir. Tufaylidan, tufayligidan 
formalari og`zaki nutqqa xosdir. 
Bu ko`makchi haqida fikr yuritgan tadqiqotchilar yakdillik bilan 
uning sabab munosabati ifodalashini ko`rsatadilar.
1
Biroq bularning 
ko`pchiligi ko`makchinnng qanday turkum so`zlari bilan qo`llanishini, 
bundagi xususiyatlarni aytmaydilar. Xususan, ko`rsatilgan ishlarda bu 
ko`makchining bosh kelishikni boshqarishi qayd etilgani holda qaratqich 
kelishigini ham boshqarishi mumkinligini ko`rsatadilar.
T u f a y l i  ko`makchisi asosan ot bilan birikib sabab munosabati 
ifodalashga xizmat qiladi. Bundan tashqari u kishilik, o`zlik, so`roq 
olmoshlari, sifat, harakat nomi, -gan formali sifatdosh bidan ham 
birikadi. Ba`zan hozirgi davrda t u f a y l i  ko`makchisini noto`g`ri qo`llash 
faktlari uchrab qoladi. V a r r a k t u f a y l i k u s h l a r q o ` r q i t i l g a n d a z k i n
m a y d o n i d a g i 1 7 p r o t s e n t k a r a m k o ` p s a q l a n i b q o l g a n . Bunda 
1
Zakiev M.Z. Sintaksicheskiy stroy tatarskogo yazika. ADD. Kazan. 1963.,

---

70 
q o ` r q i t i l g a n  fe`li sabab ma`nosini ifodalovchi bo`lakni emas, vosita 
ma`nosini ifodalovchi bo`lakni talab qiladi. Shunga mos ravishda bu 
grammatik ma`noni ifodalovchi b i l a n , y o r d a m i d a  kabi vositalar 
qo`llanishi 
kerak 
edi: 
V a r r a k
b i l a n
y o r d a m i d a
q u s h l a r
q o ` r q i t i l g a n d a . . .  kabi. T u f a y l i ko`makchisining vosita emas, sof 
sabab ma`nosnni ifodalashga xizmat qilishini anglamaslik ko`rsatilgan 
xatonnig sodir bo`lishiga yo`l ochib bergan. Ko`rinadiki, har bir 
ko`makchini o`z spetsifik grammatik funktsiyasida qo`llash grammatika 
sathida 
nutq 
madaniyati 
talablariga 
javob 
berishning 
birinchi 
shartlaridan hisoblanadi. 
S o y a  ko`makchili birikmalar. Bu ko`makchi fors tiliga oid bo`lib,