O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

 
 
 
 
 
 
 
 

---

60 
II Bob 
Ko`makchili boshqaruvli so`z birikmalari. 
2.1 Bosh kelishikni boshqaruvchi ko`makchilar vositasida hosil 
bo`ladigan birikmalar. 
O`zbek tilida kelishiklar bilan bir qatorda sintaktik munosabat ifodalashda 
ko`makchilar ham katta o`rin tutadi. Sintaktik aloqaning analitik yo`l bilan 
ifodalanishini ta`minlovchi bu yordamchi so`zlarning ko`pchilik qismi hozirgi 
o`zbek tilida ham eski o`zbek tilida ifodalangan sintaktik munosabatlarni 
ifodalaydi. Ularning asrlar davomida turg`un ravishda ayni bir xil sintaktik 
munosabat ifodalashi ular funktsiyasida qat`iy differentsiatsiya sodir bo`lganini va 
xuddi shu belgisi bilan ular grammatik munosabat ifodalash vositalari arsenalida 
qat`iy normalashganini ko`rsatadi. Masalan, uchun, kabi, singari, bilan, deb, 
tufayli, tomon kabi ko`plab ko`makchilarning qat`iy bir sintaktik munosabat 
turlarini ifodalashi ana shunday holatni ko`rsatadi. Biroq o`zbek tilining 
grammatik munosabat ifodalash sistemasi uchun xos bo`lgan taraqqiyot 
jarayonni bu sistema tarkibiy qismini tashkil etuvchi vositalardan biri 
bo`lgan ko`makchilani ham qamrab olmay qololmas edi. Darhaqiqat 
o`zbek tilining taraqqiyotida ham ko`makchilarning grammatik ma`no 
ifodalanishida, ularning grammatik funktsiyasida sezilarli o`zgarishlar 
sodir bo`ldi.
Bu o`zgarishlar xarakteri turlicha: 
1. ba`zi ko`makchilarning grammatnk funktsiyasi til taraqqiyotining dastlabki 
etaplarida keng bo`lganligi, so`nggi davrlarda bu xil funktsiyalari torayganligi 
bilan ajralib turadi; 
2. grammatik munosabat ifodalashda analitik va sintaktik usullar o`rtasida 
o`ziga xos raqobat, tanlanish jarayoni amalda bo`lgani ko`rinadi. Bu jarayon 
natijasida muayyan bir tip sintaktik munosabat ifodalanishida ba`zan ko`makchili, 
ba`zan esa kelishikli formalar ustun kelgan. Bu jarayonning xarakteri leksik, 
grammatik, ba`zan esa o`zbek tilining funktsional-stilistik taraqqiyoti kabi omillar 

---

61 
bilan izohlanadi. Keyingi hol o`z navbatida leksik-grammatik vositalar funktsional 
stillarning grammatik sathda differentsiatsiya qilinishini ko`rsatuvchi ob`ektiv 
belgilar sifatida namoyon bo`lishini, demak, ularni belgilash asosida funktsional 
stillar xarakteri va turlarini aniqlash imkoniyati yaratilishini ko`rsatadi.
1
Masalan, 
orqasiba ko`makchisining sabab ma`nosini ifodalashi og`zaki nutq stiliga xos. 
Sababli ko`makchisi esa bu munosabatni ifodalashda asosan rasmiy ish uslubida 
ko`llanadi. til taraqqiyotining dastlabki etaplarida ayniqsa orqasida ko`makchisi 
bunday differentsiatsiya qilinmay qo`llanavergani ko`zga tashlanadi. Bu kabi 
faktlarning serobligi 
til 
grammatik 
sistemasiniig taraqqiyotida 
stilistik 
differentsiatsiyalash tendentsiyasi juda muhim o`rin egallaganligini ko`rsatadi. 
Ko`makchilar leksik-grammatik vositalar bo`lib, ikki xil xususiyatga 
ega: 
1) 
mustaqil 
ma`nosini 
yo`qotgan 
va faqat grammatik munosabat ifodalashga xizmat qiluvchi asl (sof) 
ko`makchilar 
(bilan, 
kabi, 
uchun, 
uzra, 
qadar va b.); 2) mustaqil leksik ma`noga ega bo`lgan, yordamchi 
funktsiyada keladigan so`zlar yoki funktsinal ko`makchilar (burun, 
boshqa, so`ng, ko`ra va b. 
2
Bular boshqaruv xususiyatiga ko`ra 
bosh, jo`nalish, chiqish kelishiklarini boshqaruvchi ko`makchilarga 
ajratiladi.