O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

Bu 
kamchiliklaroldimizga qo`yg`on vazifalarni bajarishg`o yo`l bermaydilar 
. Hozirgi adabiy norma bo`yicha qo`ymoq fe`li bosh daraja emas, majhul 
daraja formasida qo`llanadi. Qiyoslang: ....oldimizda qo`yg`on vazifa/ 
oldimio`ga qo`yilgan vazifa. 

---

51 
Aralashmoq fe`li: Eski shahar aholisi, eski shahardagi voqealarg`o 
qiziqib tursalar ham biroq namoyishlarda juda sust orolashadir. Bu 
konstruktsiyada aralashmoq fe`li ko`proq ishtirok etmoq ma`nosini 
ifodalashga moyilligi seziladi. Shu ma`noda uning o`rin kelishigini 
boshqarishi to`g`ri bo`ladi. Lekin bu fe`l hozirgi adabiy tilda asosan 
«biror voqea-hodisaga qo`shilmoq» ma`nosini ifodalaydi. Garchi bu 
ma`nolar bir-biriga yaqin bo`lsada, keyingi ma`nosida qo`llanish norma 
tusiga kirgan. Qiyoslang: ...namoyishlarda orolashmoq — namoyishlarga 
aralashmoq: Bu oilada nima sir o`tsa, barchasi menga ayon. To`y, aza 
barisiga aralashaman. 
O`rnashtirmoq fe`lli birikma: U voqtdog`i Shahrisabz hokimi 
Niyozali devondegi (Kenagas) bu kishini g`oyat ehtirom bilan qarshi olib 
Kitob shahrida o`rnashdirgan. Ko`rinadiki, bu fe`l hol vazifasidagi 
so`zni o`rin kelishigi formasida boshqarib kelgan. Hozirgi o`zbek adabiy 
tili normasi bo`yicha bosh daraja formasidagi o`rnashmoq fe`li «biror 
joyda yashamoq, hayot kechirmoq» ma`nosida variantli boshqaruvga ega 
bo`lib, jo`nalish kelishigini ham, o`rin kslishigini ham boshqara oladi: 
...Arabboy bultur Toshkentga kelib, bu yerda o`rnashgan edi. U shaharga 
o`rnashib qoldi. Kvartiraga o`rnashmoq kabi.
1
Bu fe`l bosh daraja formasida sub`ekt va o`rin holi valentligiga ega, 
u quyidagi modelda birikadi: «Sub`ekt+o`rin holi( jo`nalish yoki o`rin 
kelishigi formasidagi ot) +fe`l»: U shaharga o`rnashib qoldi; U bu 
yerda o`rnashgan edi kabi. Biroq orttirma daraja vazifasida u 
variantlilikni saqlamaydi, o`rin holi vazifasida keladigan so`zni faqat 
jo`nalish formasida boshqaradi, shu xususiyat bilan 20—30 yillardagi 
boshqaruvdan farq qiladi. Qiyoslang: ...devonbegi bu kishini kitob 
shahrida 
urnashtirdi 
...devonbegi 
bu 
kishini 
Kitob 
s h a h r i g a
o ` r n a s h t i r d i .  Birinchi konstruktsiya «Sub`ekt + to`g`ri ob`ekt+o`rin 
1
Abdurahmanov G`. Tarixiy sintaksis// “O`zbek tili tarixiy grammatikasi” kursi bo`yicha materiallar. Toshkent 
1974. 

---

52 
kelishigi formasidagi hol + fe`l» modelida tashkil topgan bo`lsa, 
ikkinchisi — hozirgi adabiy til normab» asosida hosil qilingani — o`rin 
holining jo`nalish formasida shakllangani bilan farqlanadi. Bu hol 
hozirgi davrda o`rnashmoq fe`li orttirma daraja formasida boshqaruv 
xususiyatini o`zgartirganini; yangi boshqaruv modeliga ega bo`lib 
qolganini ko`rsatadi. 
Yotqizmoq fe`lli birikma: Uni Mechnikuf kasalxonasida yotqizdilar.  
Orttirma daraja formasidagi fe`lni o`rin kelishigidagi so`z bilan 
qo`llashni boshqaruv normasini buzish oqibati deb qarash kerak bo`ladi. 
Chunki o`rin kelishigi semantikasi harakatning ma`lum bir o`rinda sodir 
bo`lishini ko`rsatadi. Bunday sintaktik ma`no esa yotqizmoq fe`li bosh 
daraja formasida «o`rin band qilmoq» leksik ma`nosini anglatganda
ifodalanadi: Ukam kasalxonada yotibdi kabi.
1
Orttirma daraja formasida 
bu fe`l «bir shaxsning boshqa shaxs tomonidan ma`lum o`ringa majburan 
yo`llamoq» ma`nosi ifodalanadi. Yo`nalganlik ma`nosi esa jo`nalish 
formasi vositaside ifodalanadi. etqizmoq fe`lining hozirgi davridagi 
birikish modeli yuqorida aytilgan ma`no strukturasi asosida aniqlanadi: