O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

orqasidan kurashguchilarning tarafdorlari kun ba kun kuchaymoqda va 
maorifchilar askari kuchaymakdir. Sof tojikcha grammatik formani 
qo`llashdan qochish maqsadida u anglatgan sintaktik ma`noni turkiy 
tillarga xos grammatik vosita bilan berish yo`lida izlanish davom etgani 
kuzatiladi. Bu qo`shilmaning kundan-kun, kunda-kun formalarida 
ishlatila boshlashi shundan dalolat beradi. Biroq kun-kundan, kunda-kun 
formalari ruz ba ro`z formasi anglatgan ma`lum vaqt chegarasida sodir 
bo`luvchi tadrijiylik ma`nosini aniq anglata olmas edi. Shuning uchun til 
taraqqiyoti protsessida shu ma`noni ifodalashga intilish k u n d a n -
k u n g a  yoki qo`llanish ellipsisga uchragan holda shakllanuvchi 

---

44 
k u n d a n - k u n  
qo`shilmasining 
normalashuviga 
olib 
keldi
1
. 
Bu 
qo`shilmalar vaqtning o`tib borishi (vaqtdagi tadrijiylik) bilan bog`liq 
ravishda sodir bo`luvchi voqea-hodisani aniq anglatishga xizmat qiladi, 
xuddi shuning uchun u normallashib, tilda turg`unlik kasb etdi. 
20—30-yillarda bu qo`shilmaning yuqoridagi formalarida variantli 
qo`llanishi sababini o`sha davr matbuotida ishlagan xodimning qaysi 
sheva vakili bo`lganligi b i l a n ham bog`lash mumkin. Keltirilgan til 
faktlaridan ko`rinishicha, u Samarqand-Buxoro shevasi vakili bo`lganiga 
shubha qilmasa bo`ladi, chunki bu shevalarga tojik tilining ta`siri kuchli 
bo`lgani ma`lum. Yozma adabiy tilda bu ta`sirdan qutulish uchun 
ma`lum bir v a q t  o ` t i s h i tabiiy b i r hol edi. O b ` e k t i v  borliqdagi 
m u n o s a b a t n i qulay tarzda ifodalashga i n t i l i s h , bunda sodir 
bo`luvchi til vositalarining tanlanishi va turg`unlashishi jarayoni 
kundan-kunga qo`shilmasining normalashuvida yaxshi namoyon bo`ldi. 
Chiqish kelishikli birikmalarning dastlabki yillaridagi taraqqiyotiga 
xos bo`lgan o`zgachaliklar qisqacha yuqorida ko`rganlardan iborat. Bu 
kelishikning qator turkiy tillarda ham o`zbek tilidagi kabi sintaktik 
munosabat ifodalashga xizmat qilishi, uning o`rin, payt, vositali ob`ekt, 
butundan bo`lak, predmetning nimadan yasalganligi, sabab va boshqa 
munosabatlar ifodalashi uzoq tarixiy davrlardan hozirgi davrgacha 
saqlanib qoldi.
2
Bu hol sintaktik ma`no ifodalashda kuzatiladigan ba`zi 
hodisalar haqiqatdan ham ancha turg`un xarakterga
ega ekanligini ochiq-
oydin ko`rsatadi. 
Hozirgi kundagi o`zbek adabiy tili materiallaridan gazeta tilida 
uchraydigan, aniqrogi gazeta maqolalari, xabarlarida sarlavha tarzida 
qo`llanuvchi 
chiqish 
kelishikli 
konstruktsiyalar 
o`zbek 
tilining 
1
Yakubova X. Zalogi v uzbekskom yazike v sopostavlenii s zalogami russkogo yazika. AKD. Tashkent 1954. 
2
Baskakov A.N. Slovosochetaniya v sovremennom turetskom yazike. M.: Nauka. 1974

---

45 
taraqqiyotining eng keyingi etaplariga xos bo`lgan sintaktik rivojlanishni 
aks ettiradi. 
To`plangan 
materialni 
o`rganish 
sarlavha 
funktsiyasida 
qo`llanadigan konstruktsiyalar struktura sxemasi (modeli)ga ko`ra bir 
qancha spetsifik xususiyatlarga ega ekanligi ma`lum bo`ldi. Bulardan 
yaqqol ko`zga tashlanadigani chiqish kelishigi formasidagi so`z bilan 
grammatik aloqaga kiruvchi hokim fe`lning aksariyati hollarda leksik 
jihatdan 
o`z 
ifodasini 
topmasligidir. 
Misollar: 
i n t e n s i v l a s h
y o ` l i d a n , T A S S t e l e t a y p l e n t a s i d a n  kabi konstruktsiyalar 
sarlavha funktsiyasida qo`llanuvchi tipik sintaktik birliklar hisoblanadi. 
Ularning qanday semantikali bo`lishi berilgan tekstning umumiy 
mazmunidan ma`lum bo`ladi. Masalan, i n t e n s i v l a s h y o ` l i d a n  
sarlavhasi ostida berilgan materialda ma`lum korxonaning ishlab 
chiqarishni intensivlash yo`lidan borayotgani hikoya qilinadi. Shu 
mazmunga tayangan holda bu konstruktsiyaning hokim komponenti