O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

ohista taqillatdi. Bu kabi konstruktsiyalarda tashqi sabab ma`nosi 
ifodalanadi — hokim fe`l ifodalagan harakat-holat biror tashqi ta`sir 
iatijasida ro`yobga chiqadi. 
20—30-yillardan 
so`ng 
sabab 
va 
boshqa 
grammatik 
munosabatlarning ifodalanishida ostida ko`makchisining qo`llanishi 
cheklana bordi. Uning o`rnida bilan, sababli kabi ko`makchilar yoki 
boshqa grammatik vositalar (masalan, o`rin kelishigi) ishga solinadigan 
bo`ldi. 
Ostida ko`makchisi maqsad ma`nosi ifodalashga xizmat qiladi. 
Biroq bu hol nihoyatda cheklangan. Bizning materialimizda bir o`rinda 
— maqsad so`zi birikib kelganda shu ma`noni ifodalagani aniqlandi: 
Yuqoridog`i mantiqiy mudofaani o`qig`on har bir kishi din va din 
muzofaachilarining kim ekanligini va qanday maqsad ostida mudofaachi 
bo`lg`onini sezib oladir. Hozirgi o`zbek adabiy tilida bu tipdagi 
konstruktsiyalarda ostida ko`makchisi o`rnida o`rin kelishigi yoki bilan 
ko`machisi qo`llanadi. Qiyoslang: ...qanday maqsad ostida/qanday 
maqsadda/qanday maqsad bilan mudofaachi bo`lg`onini sezib oladi.

---

94 
Uzra ko`makchili birikmalar. Uz + ra elementlaridan tashkil topgan 
bu ko`makchining o`ziga xos xususiyatlaridan biri -ra affiksi 
ifodalaydigan ma`no bilan bog`lanadi. U jo`nalish-o`rin kelishigi affiksi 
bo`lib, o`rni bilan harakatning predmet ustiga yo`nalganlik ma`nosini, 
o`rni bilan esa uning predmet ustida sodir bo`lish ma`nosini ifodalaydi. 
Birinchi holda u ustiga, ikkinchi holda ustidan ko`makchisiga sinonim 
bo`ladi.
Tadqiqotchilar bu ko`makchi XV asrgacha prozaik va she`riy 
asarlarda, XV asrdan she`riy asarlarda kelishini,
1
hozirgi o`zbek tilida 
esa juda kam qo`llanishini, arxaik asarlarga o`xshatilib, shular stiliga 
moslab yozilgan poetik asarlarda uchrashini
2
aytadilar. Ayrim 
tilshunsolar yozishicha, «bu ko`makchi eski o`zbek adabiy tili stiliga xos 
bo`lib, hozirgi o`zbek adabiy tilida faqat poeziyada uchraydi»
3
. 
Darhaqiqat, bu ko`makchi hozirgi o`zbek adabiy tilida asosan poetik 
asarlar tilida qo`llanadi. Ayni paytda uning proza nutqida, xususan, 
gazeta tilida qo`llanishi ancha aktivlashgani kuzatiladi. Bu hol tekstga 
arxaik poetik bezak berishga intilish oqibati sifatida izohlanishi mumkin.
Hozirgi adabiy tilda uzra ko`makchisi o`rnida asosan harakatning biror 
predmetga yo`nalganligi yoki uning sathida sodir bo`lishini ajratib 
ko`rsatuvchi alohida ko`makchilarning (ustiga va ustida) qo`llanishi 
aslida tarixiy taraqqiyot natijasida bu ko`makchi bilan birikuvchi fe`llar 
birikuvchanligi normasida sodir bo`lgan evolyutsiyadan darak beradi. 
O`z semantikasiga ko`ra o`rin kelishigi formasidagi so`zni talab qiluvchi 
fe`l ustida ko`makchisi bilan (samolyot dalalar uzra / ustida uchmoqda), 
jo`nalish kelishigidagi so`zni talab qiluvchi fe`llar esa ustiga 
ko`makchisi bilan (daryo uzra/ ustiga qurilgan ko`prik) birikadigan 
bo`lib qoldi. Taqmoq, sochmoq fe`llari hozirgi adabiy tilda nimani? 
qayerga? so`roqlariga javob bo`luvchi bo`laklar bilan yeyilishni 
1
Abdurahmanov G`., Shukurov Sh. O`zbek tilining tarixiy grammatikasi. Morfologiya va sintaksis. Toshkent 1973. 
2
Kononov A.N. Poslelogi v sovremennom uzbekskom literaturnom yazike. Tashkent 1951. 
3
Reshetov V.V. Osnovi fonetiki i grammatiki uzbekskogo yazika. Tashkent.1962. 

---

95 
(to`ldirilishni) talab qiladi va zamonaviy leksik-grammatik vosita 
bo`lgan ustiga ko`makchisi bilan birikma hosil qilgan bo`lardi. Sayrab