O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R
Holat ma`noli ko`makchi otlar vositasida tuzilgan birikmalar
Download 487.27 Kb. Pdf ko'rish
|
f53428e7aaca00e6b3b95ea69b821aa7 O`zbek tili so`z birikmalarining XX asrdagi taraqqiyoti masalalari
|
3.3 Holat ma`noli ko`makchi otlar vositasida tuzilgan birikmalar
taraqqiyoti masalalari. Holda ko`makchili birikmalar. Hol so`zi leksik ma`nosidan chetlashib, grammatik ma`no ifodalashga xizmat qiladi. Shunday paytlarda u ko`makchi bo`lib qo`llanadi. Holda ko`makchisi sub`ekt harakatining qay tarzda sodir bo`lish ma`nosini anglatadi. Bu ma`no asosan holda ko`makchisi -gan formali sifatdosh bilan birikkanda ifodalanadi. Holda ko`makchisining bu funktsiyasi o`zbek tilining taraqqiyoti ichida deyarli o`zgarmadi: Usta yig`lagan holda, Otabekni quchoqlab o`pdi-da ayvonga ko`rpacha sola boshladi (O`.k). Otabek bo`shashgan g`olda qaytib o`rniga o`tirdi (O`.k). Mog`ira oyim allanechuklangani holda javob berar edi (O`.k). Shoir... yostiqqa suyangan holda tarix mutolaa qilardi (Oybek). Holda ko`makchisining - gan formali sifatdosh bilan qo`llanishi normativlik kasb etgani 20—30- yillarda sodir bo`lgan. Biroq bu davrda uning -dik formali sifatdosh bilan birikib kelishi uchrab qoladi: Har holda uyida yotdiga g`olda ham bu masalani tekshirmakda va muhokama qilmoqda edi. Yo`sinda ko`makchili birikmalar. Bularda ham holda ko`makchisi kabi sub`ekt harakatining qay tarzda sodir bo`lganlik ma`nosi ifodalanadi. Yo`sinda ko`makchisi -gan formali sifatdosh bilan birikadi. Bunday paytda u holda ko`makchisiga sinonim bo`ladi. Mahmud dovdiragan yo`sinda Anvar bilan ichkariga kirdi. Lekin ko`makchining -gan formasi bilan qo`llanishi nihoyatda cheklangan, hozirgi davrda deyarli uchramaydi. Shuni alohida ta`kidlash o`rinli bo`ladiki, 20—30-yillarda, ayniqsa, A. Qodiriyning «O`tgan kunlar» romanidan bu ko`makchi yo`sin formasida ham ko`p qo`llangan Hozirgi adabiy tilda esa asosan yo`sinda formasi qo`llanadi. Har ikki formaning qo`llanishiga misollar keltiramiz: ...xo`rlangan tahqir etilgan qizini ne yo`sinda yupatishga bu 102 qora kunlarni qandog` qilib o`tkarishga bilmas edi (O`.k) ...haytovur siz shu yo`sinda yura bersangiz erta-indin o`g`ildan ajralasiz (O`.k). ...shu yo`sinda makkor Homidning iblisona dasisasi bir oilani tamom ishdan chiqarayozgankim, bu to`g`rida ayniqsa sizga so`zlash ortiqchadir. Bu favqulodda sevinch xabarni bekning qaysi yo`sinda qarshilashini o`ylar edi (O`.k). ..qaysi yo`sinda o`tirib olganini ham payqamas edi. Shu yo`sin qizlar o`zlarining bir o`rtoqlarini xotinlik dunyosiga uzatib, majlisda tarqalishdilar. Oftob oyimning shu yo`sin chaqirishi uch-to`rt qaytalab bo`lsa-da, Kumush eshitmaganga solib, arzimagan narsalar bilan shug`ullangan bo`lib chiqa bermadi. ...bir bechoraga bu yo`sin azob berib yurmangiz, - (O`.k). Bunday birikmalarda yo`sin(da) ko`makchisi holda ko`makchisiga sinonim bo`lmaydi. Uning funktsiyasida chiqish kelishigi formasidagi tarz, ahvol so`zlari, shunday qilib birikmasi qo`llanishi mumkin. Qiyoslang: shu yo`sin qizlar bir o`rtoqlarini xotinlik dunyosiga uzatib/shu tarzda qizlar bir o`rtoqlarini xotinlik dunyosiga uzatib..; siz shu yo`sinda yuraversangiz/siz shu ahvolda yuraversangiz/shunday qilib yuraversangiz kabi. Yo`sin ko`makchisi ot bilan biriksa, kabi, shunday so`zlariga sinonim bo`ladi, birikmada relyativ emas, atributiv munosabat ifodalanadi: Yuqorida Otabek tomonidan olingan maktubning haqiqati mana shu yo`sin xiyonatning natijasi ediki, biz endi xiyonat qahramonlari bilan o`quvchilarni tanishtiramiz (O`.k). Qiyoslang: mana shu yo`sin xiyonat/mana shu kabi xiyonat/mana shunday xiyonat. Bu tipdagi birikmalarda tarz ma`nosini ifodalashda bu ko`makchilardan ko`ra yuqorida ko`rsatilgan so`zarni qo`llash odat tusiga kira boshladi. Bu holni yozma adabiy tilga so`zlashuv tilining ta`siri va o`zaro yaqinlashuvi natijasi deb baholash mumkin. |
