O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

xonimadon barbod bo`lib yuribmiz-u, bir ko`rishga etisholmagan przu-
armonimizni beshta so`m olib, sen jodugar Rustam- vokdek bir iflosga 
to`g`ri qilasan. 
Barbod bo`lmoq fe`lining «ayrilmoq» ma`nosi «yo`q bo`lmoq» 
ma`nosi asosida paydo bo`lgani ko`rinib turibdi. Hozirgi adabiy tilda 
barbod bo`lmoq fe`li bu ma`noda chiqish kelishigidagi so`zni 
boshqarmaydi. 
1
Karimov G`. Sovet davri o`zbek adabiy tili taraqqiyoti. Toshkent. Fan. 1985. 

---

42 
Bosh ko`tarmoq fe`li ham ma`no o`zgarishi asosida chiqish kelishikli 
birikma hosil qilgan. Quyida u «yetilib chiqqan» ma`nosida qo`llangan.
O`zbek tili taraqqiyotning dastlabki etaplarida chiqish kelishikli 
birikmalarning tobe komponenti vazifasida kelgan so`zlar ham leksik va 
morfologik jihatdan hozirgi normativ holatdan birmuncha farqli bo`lgani 
ko`zga tashlanadi. Masalan, sabab munosabatining chiqish formasida 
shakllangan -gan formali sifatdosh bilan ifodalanishi ma`lum. Bu davrda 
-gan o`rnida turkiy tillarning o`g`uz gruppasiga xos -diq formasi 
ishlatilgani uchraydi: 1912 yildan ilgari Turkistonda tatar qarindoshlar 
tarafidan teatru o`yinlar bo`lib tursa ham, tabiiy bizim Turkistonimizdan 
chetdaroq bir ruhda asarlar o`lduqdan yerli yoshlarni u darajada o`ziga 
jalb eta olmagan. Majbur o`ldig`indan ...dushmanning qoydo ekanini ham 
shunga o`xishash masofalarni bilishga uzunlikni o`lchashdi. Fe`l 
formasidagi bunday o`zgarish turk tilining ta`siri sifatida qaralishi 
mumkin, chunki o`sha davr maorifi sistemasi va matbuotida turk 
millatiga mansub bo`lgan kishilarning ishlagani ma`lum. 
Leksik vositalarda ham tanlanish davom etdi. Masalan, bu davrda 
qo`llangan qator, ich so`zlari o`rnida keyingi taraqqiyot davomida saf, 
ora so`zlari qo`llana boshladi: Ichlaridan birisi sekingina «o`z uyining 
xaritasini chizar ekan deya gapirib qo`yar. 
Chiqish kelishigi formasida shakllangan payt ma`nosini anglatuvchi 
har narsadan ilgari, har narsadan burun kabi birikmalar hozirgi paytda 
avvalo, birinchi navbatda kabi so`zlar bilan almashdi. Ular hammasidan 
oldin birikmasi bilan ham almashib qo`llanadi, lekin bu kamroq 
uchraydi: Har narsadan ilgari bolalarning qancho ko`z tikguchi, har ish 
va narsaga beriluchi ekanligini har kim biladir. Binobarin murabbiylar 
shu holni ko`z oldida tutsalar,har narsadan ilgari bir qonun va bir talay 
qoidalar chiqoro oladirlar. Buning uchun muallimlarning bu asosni hech 

---

43 
nazarlaridan uzoqlashtirmasdan har narsadan burun darsni yodlotish 
emas onglotish choralarini topishlari kerakdir. 
Nuqtai nazar izofasining birinchi so`zi ellipsisga uchrab, ikkinchi 
so`zi chiqish kelishigi formasida qo`llanishi kuzatiladi: Hindiston qonun 
asosini isloh qilish va buning uchun yolg`iz inglizlardan iborat komissiya 
tuzishka ham mana nazardan qorosh kerak. Bu tipdagi tarz ma`nosini 
ifodalovchi birikmalar hozirgi adabiy tilda leksik jihatdan to`liq 
shakllangan holda qo`llanadi: ...shu nuqtai nazardan qarash kerak kabi. 
Tobe komponentlari chiqish va jo`nalish kelishiklari formasida 
fakul`tativ holda shakllanuvchi «kundan kunga + fe`l (yoki sifat)» 
modelida reallashuvchi birikma hokim komponent anglatgan harakat, 
holat yoki belgining tobe komponent anglatgan vaqt ichida o`zgarganlik 
ma`nosini ifodalaydi. Aslda tojikcha ro`z ba, ro`z birikmasi modelida 
yasalib, o`zbek tilining o`z ichki boshqaruv qonuniyati asosida hozirgi 
kunda chiqish va jo`nalish formasida qo`llanuvchi kundan-kunga 
qo`shilmasi o`z taraqqiyot bosqichida turli qiyofada qo`llangani 
aniqlandi. Dastlab u ro`z ba ro`z qo`shilmasidagi grammatik vosita ba 
saqlangani holda ro`z ro`z so`z tarjima qilib qo`llangan: ...madaniyat