O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi

So‘zlashuv uslubi va adabiy til uslubi farqlari
So‘zlashuv uslubi –kishilarning kundalik rasmiy-norasmiy, erkin muomalalari doirasida til
birliklarining o‘ziga xos tarzda amal qilishidir. Uni ma’lum ma’noda tildagi boshqa uslublarga
qarama-qarshi qo‘yish mumkin.
Bu uslubning o‘ziga xos xususiyati nutq jarayonida til va tildan tashqari omillarning
uyg‘un bo‘lishida ko‘rinadi. Ayni paytda bu holat so‘zlashuv uslubidagi me’yoriy holatlarni
belgilashni qiyinlashtiradi. Chunki tildan foydalanuvchining shaxsi, buning ustiga, nutqiy
vaziyat yagona bir me’yorni tayin etishga imkon bermaydi.
Shunday bo‘lsa-da, so‘zlashuv uslubining o‘ziga xos me’yorlari haqida mulohaza yuritish
uchun ham tilimizda dalillar yetarli. Ammo nima bo‘lganda ham bu me’yorlarni so‘zlashuv
uslubi uchun muhim bo‘lgan til va tildan tashqari omillarning uyg‘unligidan axtarish bizni asl
maqsadga yaqinlashtiradi.
So‘zlashuv uslubi qanday o‘ziga xosliklarga ega? Birinchidan, nutq elliptik xarakterda
bo‘ladi. Lekin bunday holatda ham tinglovchiga fikr tushunarli bo‘ladi. Chunki u oldin aytilgan
fikrning mantiqiy davomi bo‘ladi. Ikkinchidan, so‘zlashuv nutqida til birliklari o‘zining
ekspressivlik imkoniyatlarini keng namoyish qiladi. Masalan, ulguramizmi? degan savolga
yo‘q, ulgurmaymiz deyishdan ko‘ra, vaziyatdan kelib chiqib, ulgurib bo‘pmiz, ulgurish
qayoqda, ulgurib ham bo‘ldik singari javoblar birmuncha tabiiy va ekspressivroq bo‘lib chiqadi.

---

Uchinchidan, bu uslubda ohang - intonatsiyaning ahamiyati nihoyatda kattadir.
So‘zlashuv uslubi ham boshqa vazifaviy uslublar kabi fonetik, leksik, grammatik o‘ziga
xosliklarga ega.
So‘zlashuv uslubida nutqiy vaziyatning ahamiyati juda katta. Salom, assalomu alaykum,
vaalaykum assalom, xayr, ha, yo‘q, albatta, aha, xo‘p singari so‘zlar nutqda ko‘p ishlatiladi.
Rivojlangan har qanday til, shu jumladan hozirgi o‘zbek tili ikki asosiy funksional turga:
adabiy til va jonli so‘zlashuv tiliga bo‘linadi. Har bir muayyan tilning sohibi, tashuvchilari
bo‘lgan elat (xalq) yoki millatning vakillari tomonidan jonli so‘zlashuv tili bolalikdan boshlab
egallanadi. Adabiy til, uning me’yorlari va qonuniyatlari esa balog‘atga yetgan, kamolotga
erishgan shaxs tomonidan shakllanish jarayonida o‘rganib, o‘zlashtirib olinadi. Umumxalq
tilining yuqori shakli hisoblangan adabiy til aniq va muayyan bir tizimda har bir davrning tiliga
xos me’yor, tartib-qoidalarni ifodalaydi. Milliy adabiy tilning eng muhim va asosiy belgisi uning
muayyan bir me’yorga, tartib-qoidalarga solinganligidir.
Adabiy til leksikada ham, fonetika va grammatik qurilish sohasida ham o‘z me’yorlari,
qoidalari bilan ajralib turadi. Bu me’yorlar grammatika darsliklari, qo‘llanmalari va barcha xil
lug‘atlarda belgilab qo‘yilgan. Bu me’yorlar shu tilda so‘zlashuvchi barcha kishilar uchun
umumiy va zaruriy hisoblanadi. Umumxalq tilining qayta ishlanishi negizida shakllanib,
mahalliy dialektlarning umumiy zaruriy xususiyatlarini o‘ziga singdira borgan adabiy til ayni
zamonda umumxalq tilining turli ko‘rinishlaridan—jonli so‘zlashuv nutqidan ham, mahalliy
shevalardan ham, jargonlardan ham farq qiladi. Adabiy tilning muayyan me’yorga solinganligi
shundan iboratki, uning lug‘at tarkibi ma’lum tartibga keltirilgan bo‘ladi, so‘zlarning ma’nosi va
ishlatilishi, talaffuzi va yozilishi hamda grammatik shakllar yasalishi yagona, mushtarak qoidaga
bo‘ysunadi. Adabiy me’yor tarixiy toifa (kategoriya) hisoblanadi. 
Adabiy tilning ikki turi — og‘zaki va yozma turi mavjud. Bu shakllar idrok etishning ikki
turi, ya’ni ko‘ruv va eshituv uchun mo‘ljallanganligi sababli o‘ziga xos bir qancha xususiyatlarga
egadir Til vositalarini morfologik belgilariga qarab ikki guruhga — og‘zaki va yozmaga
ajratishda qat’iy chegara yo‘q. Shunga qaramay, bu shakllarning o‘ziga xos ayrim xususiyatlarini
ko‘rsatish mumkin. Jumladan, adabiy tilning og‘zaki shaklida ot va sifat turkumlariga xos his-
tuyg‘u, ta’sirchanlikni ifodalovchi shakllar (bolakay, qizgina, erkatoy, kichkintoy, kichkina,
kattakon); takror, davomiylik, kuchaytirish ma’nolarini ifodalovchi fe’lning tahliliy shakllari
(ataylab, oshirib yubormoq, kelib qolmoq, turtkilab qo‘ymoq, o‘qib chiqmoq) hamda yozma
adabiy shaklga xos ot va sifat turkumlaridagi tahliliy shakllar (sezgirlik bilan, telefon orqali,
tezkorlik asosida, nihoyatda ko‘rkam, g‘oyat baland); -lik, -chilik, -lashtirish kabi affikslar
yordamida yasalgan so‘zlar (o‘qituvchilik, dehqonchilik, parrandachilik, radiolashtirish,
avtomatlashtirish) va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.
Adabiy tilda sintaqtik qurilish jihatidan ham ikki shaklga xos xususiyatlarni ko‘rish
mumkin. Ko‘pincha sodda gaplarni, ayniqsa to‘liqsiz gaplarning qisman bog‘langan qo‘shma
gaplarni ishlatish adabiy tilning og‘zaki shakli uchun xos bo‘ladi. Bu vaqtda ohang, to‘xtam,
imo-ishora, nutq vaziyati kabi vositalar muhnm rol o‘ynaydi. Yozma adabiy tilning sintaktik
qurilishi esa o‘zining ancha murakkabligi bilan ajralib turadi. Unda ergash gapli qo‘shma gaplar,
kirish so‘z va iboralar, murakkab qurilishli sodda gaplar, ajratilgan va uyushiq bo‘laklar,
murakkab qo‘shma gaplar ancha keng ishlatiladi. Adabiy tilning og‘zaki shakli ma’ruza va
suhbatlarda, yozma shakli esa fan, texnika va adabiyot asarlarida, rasmiy ish hujjatlari, nashriyot
va matbuot sohalarida ishlatiladi.