O’zbek tilshunosligi kafedrasi I. Pardayeva O’zbek tilshunosligi tarixi

Unli tovushlar tahlili.
Hozirgi o’zbek adabiy tili darsliklarining barchasida olti sof unli tovush mavjud deb e’tirof etiladi. Ammo xalq tilini, yodnomalar tilini, hamda boshqa turkiy tillarni sinchiklab o’rganish asosida domla bu fikrning g’ayri ilmiyligini birinchilardan bo’lib aytib chiqdi. Keyinchalik shogirdlari tomonidan olimning bu fikrlari ham quvvatlanildi.
Xudoyberdi Doniyorov Samarqand va Jizzax viloyati lahjasidagi unli tovushlarni adabiy til qolipi va imlosi bilan taqqoslab kuzatar ekan, ularni besh guruxga bo’lib tahlil etish mumkin degan xulosaga keladi. Bu unli tovushlarning umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi.
Sharqiy qipchoq guruh lahjalariga xos unlilar.

nutq tovushlari	Lablanmagan		lablangan
	Til oldi	Til orqa	Til oldi	Til orqa
Tor O’rta keng keng	I E A	O’ A	U O	U O

Bu guruh unli tovushlar Samarqand shahrining sharqiy qismiga joylashgan barcha qipchoq-jlovchi shevalariga xos bo’lib, unda to’qqiz sof unli tovush mavjud, ularda diftonglashish xususiyati yo’q.

Qozoq, qoraqalpoq tiliga yaqin bo’lgan qipchoq shevalarining unlilari.

Nutq tovushlari	Lablanmagan		Lablangan
	til oldi	til orqa	til oldi	Til orqa
Tor O’rta keng Keng	I (Y) E A	O’ A	U (V)O	U (O’)O

Bu guruh unli tovushlar Nurotaning Jo’sh va Kattaqo’rg’onning Nayman shevalariga xos. Bu guruh shevalarda birinchi unli guruh shevalardan farqli o’laroq diftong mavjud, ya’ni "e" unli tovushidan oldin "y" undoshi orttiriladi: Masalan, yechki-echki, yeshik-eshik kabi. "U" va "O’" unlilari oldida "V" orttiriladi.

Olim, shuningdek, Samarqand, Buxoro shevalari ta’siriga uchragan qipchoq lahjasi va O’rta o’zbek lahjalaridagi unli tovushlarni ham birma-bir tahlil qiladi. Ayni paytda ularni o’zbek adabiy tilidagi unli tovushlar bilan qiyoslaydi va o’z xulosalarini bayon etadi.
Darhaqiqat, hozirgi o’zbek adabiy tilida olti unli tovush bor degan tushunchani nima bilan izohlash mumkin? Aslida o’zbek tiliga bag’ishlab chiqarilgan maktab va oliy o’quv yurtlari darsliklarida nutq tovushlari o’rnida harf o’rgatiladi. Negaki, o’ris alifbosida unli tovushlarni ifodalaydigan oltita harf bor, holos. Bu holat 1940 yilda o’zbek tili ichki xususiyati hisobga olinmagan holda o’zbek tiliga ko’r-ko’rona ko’chiriladi va o’zbek tilidagi unlilarni ifodalash uchun ana shu olti harf qabul qilinadi. Shu chalkashlik natijasida olti harf unli tovush deb o’rgatiladi. Vaholanki, o’zbek adabiy tilidagi til oldi, lablangan, tor u va tor, til orqa lablangan u tovushlari mustaqil ikki tovush hisoblanadi. Chunki har bir o’zbek qaysi sheva vakili bo’lishidan qat’iy nazar quch-kuch, qunt-kut, yurt-turt so’zlaridagi unli tovushning farqini ajratadi. Bu so’zlarning birinchilari til orqa "u" tovushi bilan, ikkinchilari til oldi "u" bilan talaffuz qilinadi. Yoki hozirgi imloda bir xil yoziladigan tur (turishga buyruq)-tur (xil ma’nosida), un (bug’doyning uni)-un (ohang,ovoz), uch (osmonga uchish)- uch (raqam, son) so’zlarning talaffuzdagi, eshitishdagi, ma’nodagi tafovutni kim sezmaydi, deysiz. Bu so’zlarning ham birinchilaridagi unli til orqa, ikkinchilaridagi unli til oldi qilib talaffuz etiladi. Bu tovushlardagi tafovut turkiy tillar tarixining barcha davrida mavjud bo’lgan.
Shuningdek til oldi, o’rta keng, lablangan O hamda til orqa, o’rta keng, lablangan O unli tovushlarining farqlanishi talab etilsa, qol (qo’l)-kol(ko’l), ortaq(o’rtoq) ordak (o’rdak), toqal(to’qol) -tokin(to’kin), qolto’q (qo’ltiq)-kordik(ko’rdik) so’zlarining birinchi juftidagi O(O’) ning til orqa, ikkinchi juftidagi O(O’)til oldi ekanligini juda engil farqlash mumkinligi aniq. Bunday holat aynan bir xil yoziladigan so’zlarda ham o’z ifodasini topadi, masalan, bol(bo’l)-bol(bul), tor(to’r)-tor(to’r), oz(o’z)-oz(o’z) so’zlarida bir xil yozilayotgan, lekin ikki xil ma’noni yuzaga keltirayotgan ikkita mustaqil (o va o) unli tovush ekanligini o’zbekning o’zi uchun isbotlashning hojati yo’q. O’zbek tilidagi til oldi "I"va til orqa "O’" unlilari bo’yicha ham turlicha munozara bo’lganligi aniq. Ayrim kishilar uning hozirgi alifbodagidek "I" bitta belgi bilan qolish tarafdori. Ammo Xudoyberdi Doniyorov bu tovushlar ham ajratilib ko’rsatilish tarafdori. Zero, qo’rq, qo’sh, ko’miz, ko’rmo’z so’zlaridagi "o’" unlisi bilan kishi, bizni, tish, ish so’zlaridagi "i" unlisi bir xil talaffuz qilinsa, nutqda qay darajada g’alizlik tug’ilishini tasavvur qilishning o’zi kifoya.
Xudoyberdi Doniyorov o’zbek tilining qipchoq lahjasini uzoq yillar tahlil qilish asosida adabiy tilda ham to’qqiz sof unli tovush mavjud, faqat uning harfiy belgisi yo’q. Navbatdagi vazifa ana shu tovushlarning harfiy belgisini berish kerak degan g’oyani bot-bot olg’a surdi. Bu bilan, bir tomondan, o’zbek tili boshqa turkiy tillardan unchalik uzoqlashmasdi. Ikkinchidan, adabiy til xalq tili jozibasini o’zida mujassamlashtirardi, uchinchidan, imlodagi chalkashlik birmuncha tugatilib, savodxonlik yaxshilanardi.
Xudoyberdi Doniyorov qipchoq lahjalaridagi sof unli tovushlar haqida xulosalarini bayon etar ekan, ayni paytda grafemalar-yarim unlilar deb ataluvchi belgilarga ham o’z munosabatini bildiradi.
Darhaqiqat, o’zbek o’quvchisining xato yozishida ana shu belgilar ham o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatmoqda. Chunki o’ris tiliga xos bo’lgan Ya,E,Yu,Yo tovushlari o’zbek tili uchun xos va mos emas. O’quvchi bu belgilarni aksariyat ya(ya), ye(e), yu(yu), yo(e) tarzida yozadi. Chunki yomon, yot, yetmish, yemish, yurt, yugur, yuz, yarim, yaqqa tizimidagi so’zlar aynan shu tarzda talaffuz etiladi. Va, shubhasiz, bunday so’zlar talaffuziga mos ravishda yozilsa, bir tomondan, bu ortiqcha to’rt belgini o’rganishga bekorchi vaqt va mablag’ sarf qilmagan bo’lardi.